ارائه شده در حسینیه مجازی پژوهشکده اسلام تمدنی دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی ـ پنج‌شنبه ۱۸ شهریور ۱۴۰۰

مقدمه ـ مفهوم خوانش تمدنی

خوانش تمدنی نگاهی تازه به تراث دینی و عاشورایی است که در کنار و در ادامه گفتمان‌های گوناگونی که تاکنون در تحلیل عاشورا وجود داشته است، می‌کوشد عاشورا را در مقیاس تمدنی فهم کند و پیامها و دلالت‌های آن در سطح تمدن را بکاود. خوانش تمدنی بر پایه تعریف متداول تمدن، بررسی پیامهای فراگیر گفتارها و رفتارهای عاشورایی است که می‌تواند مخاطبانی فراتر از یک زمان خاص و زمین خاص داشته باشد و در گسترده‌ترین، فراگیرترین و پیچیده‌ترین سطح مناسبات انسانی اثرگذار باشد. خوانش تمدنی به این معنی قرابت مفهومی و حتی گاه با اندکی مسامحه همسانی مفهومی با رویکرد تمدنی و با گفتمان تمدنی دارد.

قانون تاریخی به مثابه یک موضوع تمدنی

یکی از نکاتی که بر پایه معیار ذکر شده، یک موضوع تمدنی به شمار می‌رود و در خوانش تمدنی رویدادها جایگاهی ویژه می‌یابد، مسأله قانون تاریخی است که در دوران معاصر نزد مسلمانان با عنوان سنتهای الهی شناخته می‌شود. البته روشن است که سنتهای الهی دامنه‌ای گسترده‌تر از سنتهای تاریخی دارد و بسیاری از قلمروهای غیرتاریخی را هم در برمی‌گیرد ولی سنتهای تاریخی بیش از دیگر سنتها در دوران معاصر مورد توجه اندیشمندان مسلمان قرار گرفته است. زیرا این قوانین به ویژه قوانینی که قرآن معرفی و بیان کرده است، از دگرگونگی و جا به جایی به دورند و نسبت به جوامع بشری، جاودانگی دارند و می‌توانند به صورت مستقیم یا غیرمستقیم بر همه نظامهای مختلف اجتماعی اثرگذار باشند و مفهوم تمدنی بودن آنها هم همین است. سنتهای الهی هم یک موضوع تمدنی هستند و هم اشاره به آنها و پرداختن به آنها و استناد به آنها برخاسته از یک رویکرد تمدنی است. از این رو، استناد نقش‌آفرینان عاشورا به سنتهای الهی را می‌توان بخشی از پیامهای تمدنی به شمار آورد.

خطبه شامیه حضرت زینب سلام الله علیها

خطبه حضرت زینب کبری سلام الله علیها در شام که در قدیمترین منابع اسلامی درج شده است تا کنون بیشتر از منظر وجه حماسی آن و بازتاب شجاعت علوی و فاطمی بازتاب یافته در آن مورد توجه بوده است، و این گفتار کوتاه می‌کوشد از منظر تمدنی نگاهی به آن بیاندازد.

نقلهای این خطبه در منابع گوناگون، همچون هر گزارش تاریخی دیگر، تفاوتهایی جزئی با یکدیگر دارد. متن مورد استناد در اینجا متن درج شده در کتاب ارزشمند بلاغات النساء نوشته ابوالفضل احمد بن ابی‌طاهر ملقب به ابن طیفور (۲۸۰ ق.) است.

این خطبه پس از شهادت امام حسین علیه السلام و بردن کاروان اسراء به کوفه و از آنجا به شام و به دربار یزید و اهانت یزید به سر بریده سیدالشهداء علیهم السلام ایراد شده است. یزید در این مجلس اشعاری خواند و در آن، پیروزی ظاهری خود بر امام حسین علیه السلام را انتقام از کشته‌های قریش در غزوه بدر شمرد و زینب کبری سلام الله علیها در مقام نقد رفتار و سخن یزید این خطبه را ایراد فرمودند.

ارجاع به قانون الهی در خطبه شامیه

حضرت زینب سلام الله علیه الله علیها در این خطبه چند ارجاع به قرآن دارند. نفس ارجاع به قرآن به دلیل این که همه مسلمانان در گسترده‌ترین سطح ممکن به آن باور دارند، یک رفتار تمدنی به شمار می‌رود، ولی آن چه مورد نظر ماست اشارات حضرت زینب سلام الله علیها به چند قانون تاریخی برگرفته از قرآن است. همان گونه که ذکر شد، سطح تحلیل مواجهه یزید با کاروان اسراء و سر بریده شهداء در سطح رویداد سیاسی یا یک منازعه قبیلگی بود و زینب سلام الله علیها یکباره آن را به سطح قانون تاریخی قرآنی  که بالاترین سطح مناسبات انسانی و یک سطح تمدنی است، ارتقاء داد.

یک. سرانجام بد تکذیب کنندگان آیات الهی و به سخریه‌گیرندگان آن

فقالت زينب بنت علي عليه السلام: صدق الله و رسوله يا يزيد يَقُولُ ثُمَّ كَانَ عَاقِبَةَ الَّذِينَ أَسَاءُوا السُّوأَى أَنْ كَذَّبُوا بِآيَاتِ اللَّهِ وَكَانُوا بِهَا يَسْتَهْزِئُونَ أ ظننت يا يزيد أنه حين أخذ علينا بأطراف الأرض و أكناف السماء فأصبحنا نساق كما يساق الأسارى أن بنا هوانا على الله و بك عليه كرامة و إن هذا لعظيم خطرك فشمخت بأنفك و نظرت في عطفيك جذلان فرحا حين رأيت الدنيا مستوسقة لك و الأمور متسقة علیک

یکی از سنتهایی که زینب سلام الله علیها  به آن تمسک کرده است، سنت سرانجام ناگوار کسانی است که به تکذیب و استهزای آیات الهی می‌پردازند. قرآن در آیه نهم سوره مبارکه روم، پس از یک پرسش از اکثر مردم (اکثر الناس) که آیا در زمین سیر نکردند تا ببینند که عاقبت کار پیشینیانشان (چون قوم عاد و ثمود) چه شد، خبر می‌دهد که آنان از اینها هم توانمندتر بودند و زمین را هم بیش از اینها آباد کردند ولی به دلیل نپذیرفتن دعوت پیامبران نابود شدند وسپس در آیه ده که مورد استناد حضرت زینب قرار گرفته است، سرنوشتی بدتر از آنها را برای کسانی که تکذیب آیات الهی و به سخریه گرفتن آنها را پیشه ساخته‌اند در نظر گرفته است. و حضرت زینب سلام الله علیها یزید را مصداق این گونه  افراد می‌داند.

دو. سنت مهلت‌دهی به کافران

و قد أمهلت و نفست و هو قول الله تبارك و تعالی وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ خَيْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدَادُوا إِثْمًا وَلَهُمْ عَذَابٌ مُهِينٌ

حضرت زینب سلام الله علیها در ادامه سخنان خود، خطاب به یزید می‌گویند که به تو مهلت داده شد و کیفر تو به آینده موکول شد، زیرا این سخن خداوند است که در آیه ۱۷۸ سوره  مبارکه آل‌عمران فرموده است کافرانی که در عذاب آنها شتاب نمی‌کنیم این را برای خودشان خوب نشمرند، زیرا شتاب نمی‌کنیم و مهلت می‌دهیم تا بر بار گناه خویش بیافزایند و آنان عذاب خوارکننده دارند. این سنت نیز یکی از سنتهای الهی است که به صورت آشکار در این آیه بیان شده است.

در ادامه خطبه نیز سه سنت دیگر مورد استشهاد حضرت زینب سلام الله علیها قرار گرفته است که البته اگر به این دلیل که نتیجه این سنتها در جهانی دیگر و یا در عالم بالا آشکار می‌شود، آنها را به دلیل این‌جهانی نبودن، تمدنی نشمریم (چه بسا کسانی بر این باور باشند)، از بحث ما خارج هستند و اگر چنین باوری نداشته باشیم آنها را هم می‌توان در ادامه دو سنت قبلی مورد توجه قرار داد.

سه. سنت زنده بودن شهیدان

سترد على رسول الله صلّى اللّه عليه و آله برغمك و عترته و لحمته في حظيرة القدس يوم يجمع الله شملهم ملمومين من الشعث و هو قول الله تبارك و تعالى: وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْيَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ

حضرت زینب در این بخش از سخن خود، با اشاره به آیه ۱۶۹ سوره مبارکه آل‌عمران، خاندان پیامبر را که پاره تن او بودند و به دست یزیدیان به قتل رسیدند و پراکنده شدند، یک جا و گراگرد پیامبر در بهشت معرفی می‌کنند.

چهار. جایگزین بد بودن شیطان به جای خدا برای ظالمان

و سيعلم من بوأك و مكنك من رقاب المؤمنين إذا كان الحكم الله و الخصم محمد صلّى اللّه عليه و آله و جوارحك شاهدة عليك ف‍‌ بِئْسَ لِلظَّالِمِينَ بَدَلًا

این سنت که ذیل آیه ۵۰ سوره مبارکه کهف آمده است مربوط به زمانی است که ابلیس بر آدم سجده نکرد و خداوند برای نکوهش کسانی که شیطان را دوست خود قرار می‌دهند، این سنت را گوشزد کرد که جایگزین کردن شیطان به جای خدا یک رفتار بد برای ستمگران است. حضرت زینب سلام الله علیها هم به یزید وعید می‌دهد که به زودی پس از مرگت تو و پدرت وقتی خداوند داور باشد و پیامبر دادخواه و اعضا و جوارحت گواهان علیه تو، خواهید دانست که جانشین کردن شیطان به جای خدا، چه جایگزین بدی برای شما بوده است.

پنج. آشکار شدن جایگاه بد گمراهان و سست نیرو بودن آنها

أيكم شَرٌّ مَكاناً وَ أَضْعَفُ جُنْداً

خداوند متعال در آیه ۷۵ سوره مبارکه مریم، پس از اشاره به سنت امداد (کمک برخاسته از رحمانیت خداوند به هر که هر کاری در این جهان انجام می‌دهد)، می‌فرماید کافران خیلی زود خواهند فهمید که از بین مؤمن و کافرکدام یک جایگاهی بدتر و نیرویی سست‌تر و ناتوان‌تر خواهد داشت. زینب سلام الله علیها در ادامه سخن خوب خطاب به یزید، می‌فرمایند که به زودی و پس از مرگت تو و پدرت خواهید دانست که بین شما و پیامبر کدام یک مکانی بدتر و نیروهایی سست و ناتوان‌تر دارد.

روضه‌ای به روایت زینب سلام الله علیها

بخش از جملات زینب سلام الله علیها در این خطبه، یک روضه جانسوز است و تقدیم به ساحت قدسی‌اش سخن خود را با این جملات به پایان می‌بریم:

أ من العدل يا ابن الطلقاء تخديرك نساءك و إماءك و سوقك بنات رسول الله صلّى اللّه عليه و آله قد هتكت ستورهن و أصحلت صوتهن مكتئبات تخدي بهن الأباعر و يحدو بهن الأعادي من بلد إلى بلد لا يراقبن و لا يؤوين يتشوفهن القريب و البعيد ليس معهن ولي من رجالهن

یعنی:

آیا این رفتار تو ای زاده آزادشدگان پیامبر، دادورزانه بود که زنان و کنیزان خود را پرده‌نشین بداری و دختران پیامبر خدا که درود خداوند بر او و خاندانش باد را از این سو به آن سو بکشانی در حالی که پوششهایشان را کشانده بودی و صدایشان را اندوهگینانه به گریه بلند کرده بودی و شتران آنها را به شتاب می‌بردند و دشمنان آنها را از این شهر به آن شهر می‌بردند، در حالی که هیچ کس مراقب آنها نبود و پناهی نداشتند و دور و نزدیک به آنها می‌نگریستند و هیچ از مردان خویشاوندشان با آنها همراه نبود؟