آن چه پیش روی دارید متن ویراستة سخنرانی ارائه شده در مراسم افتتاحیه هفتمین دورة مركز أموزش تخصصي شیعه‌­شناسی حوزة علمیة قم است. این مراسم روز یکشنبه ۲۰ مهر ۱۳۹۳ در شب خجسته عید غدیر و با حضور آیت الله العظمی مکارم شیرازی در مسجد امیرالمؤمنین علیه السلام برگزار شد. 

… الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذينَ كَفَرُوا مِنْ دينِكُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتي‏ وَ رَضيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ ديناً … (مائده، ۳)

غدیر نقطة پایانی و تکمیلی رسالت نبوی و نقطة آغاز یک حرکت گستردة فکری و فرهنگی و اجتماعی برای پاس­داشت و تبیین و دفاع از رسالت نبوی است. اگر بر اساس بخشی از آیة سوم سورة مبارکة مائده، دین اسلام یک دین کامل است و اگر رسول‌­الله پیامبر خاتم و میراث­‌گذار یک دین کامل و لذا آورندة پاسخ همة نیازهای انسان به وحی است، غدیر نیز نقطه میراث­‌بری یک مجموعة کامل و رهایی‌­بخش و لاجرم برآورندة همة  نیازهای انسانها از سوی امیرالمؤمنین علی علیه السلام است.

بر همین اساس شاید بتوان گفت مهمترین پیام غدیر در پهنة اجراء فراخواندن به تبعیت همه جانبه از پیام غدیر و اندیشه و روش و منش اهل بیت علیهم السلام است.

در این زمینه با در نظر  گرفتن وضعیت کنونی جهان و جهان اسلام و شیعیان و برای رعایت تناسب با مسائل روز، دو نکته شایستة ذکر وجود دارد که محور این گفتار را تشکیل می­دهد و نکتة اول جنبه مقدمی برای نکته دوم هم دارد:

• عدم تبعیت همه جانبه کسانی که به روشی غیر از روش اهل بیت امروزه به دفاع از اهل بیت پرداخته­‌اند.
• ضرورت مواجهة فقهی با پاره­ای از رفتارها که از حالت آداب و رسوم به یک مسأله تبدیل شده است.

نکته اول ـ غدیر یک پیام همه جانبه است و اگر کسی ولایت­‌پذیر همه جانبه باشد همة نیازهای اندیشه­‌ای و رفتاری خود را می­‌تواند در این پیام برآورده سازد. چگونگی تبیین و دفاع از این آموزه و پیام، تبیین و دفاع از ولایت و مکتب اهل بیت علیهم السلام خود یکی از محورهایی است که باید از خود اهل بیت علیهم السلام فراگرفت. این  گونه نیست که ما در چگونگی دفاع از اهل بیت علیهم السلام و تبیین مکتب نورانی آنها نیازمند آنها نباشیم و یا خدای ناکرده آنها حرفی برای زدن نداشته باشند و ما ناچار به سوی ابداع روش­های بشربنیاد برویم. ما امروزه در بین جریانهای مختلفی که مدعی پیروی از اهل بیت علیهم السلام هستند شاهد جریانهایی هستیم که حتی اگر بپذیریم انگیزة آنها به راستی از دفاع از اهل بیت علیهم السلام است نمی­توانیم بپذیریم روش آنها در دفاع از اهل بیت  علیهم السلام برخاسته از مکتب اهل بیت علیهم السلام است و ریشه در این مکتب دارد. جریانهای تند و افراطی که دفتر و دستک آنها در انگلستان و حتی عربستان سعودی است و در آنجا به نام مکتب اهل بیت علیهم السلام آزادانه به مقدسات اهل سنّت اهانت می­‌کنند و مایة وهن تشیع هستند کاری نداریم، سخن در جریانهایی است که نمی­توانیم ادعا کنیم با حمایت مالی دشمنان قسم خورده اسلام و مسلمانان فعالیت می­کنند، سخن از جریانها و افرادی است که حتی سابقة مبارزه با استکبار در پروندة خود و خاندان خود دارند. اینها به نظر بنده یک طیف هستند. یک سر این طیف را کسانی تشکیل می‌­دهند که هر چند در آثار فقهی خود در بحث تقیة مداراتی از لزوم وحدت امت اسلامی سخن گفته­‌اند ولی عملا و شاید به دلیل مخالفت با امام خمینی و اندیشه‌­ها و میراث ایشان که نظام مقدس اسلامی است با همة اندیشه­‌های امام از جمله وحدت اسلامی مخالفت می­کنند و به بهانه­‌هایی مانند مظلومیت شیعیان در جهان عملا محور اصلی فعالیت خود را مبارزه علیه اهل سنت قرار داده­‌اند و در این مسیر هم گاه مرتکب رفتارهایی می­شوند و حرفهایی بر زبان مبلغان و مجریان رسانه­ای آنها جاری می­شود که باید از آن تبری جست و طرف دیگر این طیف را حتی افرادی مذهبی و ولایی و حزب­‌اللهی خودی داخل نظام تشکیل می­دهند که تحت تأثیر عوامل مختلف اکنون گویی هیچ دغدغه­‌ای جز مخالفت و مبارزه با اهل سنت ندارند و هر گونه رویکرد و اقدام تقریبی را مخل اقتدار شیعه می­‌شمرند و اینها نیز از انواع روشهای تند مانند ناسزا گفتن به مقدسات اهل سنت ابایی ندارند. با این فرض که انگیزه و نیت همة جریانها و اشخاص موجود در این طیف پاک است و بدون وابستگی به غیر و تنها با انگیزة دفاع از اهل بیت علیهم السلام دست به این رفتارها می‌­زنند. پرسش مشخصی که در برابر همة جریانهای موجود در این طیف می­‌توان مطرح ساخت این است که آیا این روش شما ریشه در معارف و احکام و احادیث اهل بیت علیهم السلام دارد؟ چگونه می­توانید اثبات کنید که این روش شما با سنت و سیرة اهل بیت علیهم السلام سازگاری دارد؟ اگر شما اعتقادات خود و ارزشهای مورد قبول خودتان را از اهل بیت علیهم السلام می­گیرید آیا روش دفاع از  این اعتقادات و ارزشها را هم از آنها گرفته­‌اید؟ اگر پاسختان مثبت است خوب است که آن را اثبات کنید. به نظر ما این روشها ریشه در مکتب اهل بیت علیهم السلام ندارد و لذا این افراد عملا به نوعی تبعیض در پیروی از اهل بیت علیهم السلام دچار شده­‌ا‌ند، و یؤمن ببعض و یکفر ببعض شده­‌اند، اینها ولایت­‌پذیری همه جانبه ندارند، چرا که در روش دفاع از اهل بیت چشم بر سیرة اهل بیت علیهم السلام بسته‌­اند و به روشهای خودساخته روی آورده­‌اند. اگر ما بر اساس فهمی که از غدیر داریم به همه­‌جانبه بودن پیام غدیر باور داریم پس چرا باید در موضوع مهمی مانند روش دفاع از اهل بیت علیهم السلام از مکتب آنها فاصله بگیریم و به آن چه خود می‌­پسندیم و به آن دل خوش داریم عمل کنیم؟

و اما نکتة دوم نیازمند یک مقدمه است. تقسیم­‌بندی سنتی آموزه­ها و تعالیم دینی یک تقسیم‌­بندی ثلاثی به عقاید، احکام و اخلاق است. دانش کلام متولی بیان عقاید و دانش فقه متولی بیان احکام و اخلاقیات هم که متولی بیان اخلاق است و دیگر دانشها مانند منطق و رجال و ادبیات عربی در خدمت این سه دانش اصلی است. موضوع فقه نیز افعال مکلفین است. هر چند افعال مکلفین مطلق است و اسثتناء ندارد و تخصیص نخورده است یعنی فقه می­تواند همة آن چه که ذیل فعل مکلفین قرار می­گیرد را شامل شود ولی عملا می­بینیم که چنین نشده است و همة افعال مکلفین متعلق مباحث دقیق فقهی قرار نگرفته است. با توجه به بینش اجتماعی دین اسلام و قوت فقه اجتماعی اسلامی، عملا یکی از مهمترین و بلکه مؤثرترین عامل مؤثر بر زیست اجتماعی مسلمانان دست کم تا قبل از رخنه و سلطه مدرنیته آموزه­‌های دینی و به صورت مشخص فقه بوده است. نوع خوراک مردم، نوع پوشاک مردم، روش معاملات اقتصادی مردم، نوع مسکن مردم، نوع فضای کالبدی شهری و مجموعة آن چه به عنوان سبک زندگی شناخته می­شود و اخیرا هم بر سرزبانها افتاده همة اینها مستقیم و غیرمستقیم متأثر از فقه است. ولی چگونگی اثرگذاری فقه بر زندگی روزمرة مردم یکسان نیست و در برخی موارد بیشتر و در برخی موارد کمتر است. به عنوان مثال وقتی کسی به هنگام نماز وارد مسجد می­شود و همراه دیگران به نماز جماعت می­ایستد، از منظر اجتماعی در یکی از مصادیق آداب و رسوم شرکت کرده است ولی پیداست که بخش عمده­ای از آن چه انجام می­‌دهد عینا یک حکم فقهی است ولی در آداب و رسوم چنین نیست. مراد از آداب و رسوم معنای تقریبا مضیق مردم­‌شناختی و فرهنگ عامه و حتی جامعه‌­شناختی آن نیست، بلکه مراد مطلق روشهایی است که گاه به تدریج و گاه دفعتا نزد شیعیان شکل گرفته و متداول شده است. به عنوان مثال وقتی کسی می­خواهد ازدواج کند باز هم متأثر از احکام فقهی باید پاره­ای کارها را انجام دهد و از پاره­ای کارها دوری گزیند ولی مواردی که در اینجا مستقیما متعلق حکم فقهی نیست و فقهاء مانند احکام نماز در باره ­اش صحبت نکرده­ اند خیلی بیشتر است. بخش عمده­ای از آداب و تشریفات مراسم خواستگاری و ازدواج همین که مخالف احکام دینی نیست و ضمن اطلاقات و عمومات یا در منطقه الفراغ قرار می­گیرد دیگر موضوع بحث فقهی قرار نمی­‌گیرد و به همین دلیل مثلا در بحث نکاح از آداب خواستگاری و تشریفات آن صحبت نمی­‌شود. اگر تقسیم بندی رباعی مرحوم محقق حلی صاحب شرائع را که همچنان پس از هفتصد سال تقسیم­‌بندی رایج مباحث فقهی شیعیان است مد نظر قرار دهیم و عبادات و عقود و ایقاعات و احکام را چهار قلمرو اصلی فقه بشمریم می­توانیم ادعا کنیم که در این چهار بخش چیزی از قلم نیفتاده است و همة محورهای اصلی و فرعی آن به تفصیل و در یک حرکت فزاینده و بالنده به تدریج گسترش یافته است. ولی در بخشی که به مکلفان ارتباط پیدا می­کند، بخشی از افعال آنها مانند آداب و رسوم شاید هیچ گاه اولا و بالذات متعلق مباحث فقهی قرار نگرفته است، مگر در حد استفتاءاتی که گاه از علماء و مراجع بزرگوار صورت گرفته است.  این نقص فقه نیست، بلکه بی­‌نیازی مکلفان از حکم فقهی است و لذا فقهاء احساس نیاز نکرده­‌اند که به صورت جزئی و تفصیلی تک تک آداب و رسوم و اجزای آن را مورد بررسی فقهی قرار دهند. در بارة ریشه‌­های تاریخی این وضعیت نکاتی هست که در فرصتی دیگر باید به آن پرداخت.

این مقدمة بالنسبه طولانی را به این دلیل عرض کردم که بگویم رفتارهایی مانند تعامل با اهل سنت حسب شرایط زمانی و مکانی در اماکن و ادوار مختلف تاریخ اسلام با هم تفاوت داشته است. ما از نظر فقهی احکام مشخص و کلی در این زمینه داریم مانند حلیت ذبیحه آنها و یا جواز ازدواج و مانند آن. ولی در هر دوره پاره­ای رفتارها هم بوده‌­ایم که به صورت مشخص در منابع فقهی به آنها پرداخته نشده است. مانند دیوارنویسی علیه خلفاء در عهد آل­بویه و یا برخی اقدامات در عصر صفویه. امروزه نیز در مسائلی مانند تبری جستن، لعن، سب، توهین به مقدسات و مانند آن اختلاف نظرهایی وجود دارد که پاسخ دقیق  فقهی می‌­طلبد. این مسائل تنها نزد توده­‌های مردم نیست که با یک استفتاء و صدور یک فتوی مسأله حل شده تلقی شود. از سوی دیگر امروزه در این مسائل نزد نخبگان نیز ابهام‌ها و فهم‌های چندگانه وجود دارد. بنا بر این با توجه به تبدیل شدن آداب و رسوم به یک مسأله فقهی که بیش از آن که پاسخ استفتائی بطلبد پاسخ اجتهادی می­خواهد. از طرف دیگر با توجه به پیوند این مباحث با مباحث هویتی تشیع بسیار مهم است که چه کسی بخواهد به این مسائل بپردازد. در مسائلی به این درجه از اهمیت به هیچ وجه نباید افرادی با اندوختة کم فقهی بخواهند مرجعیت بیابند و به نام دین برداشتهای ناصواب و شتابزده خود را متأثر از مسائل زودگذر سیاسی و تابع جو جامعه مطرح سازند.

بنا بر این در ایام پر برکت و با الهام از روح غدیر از مرجع بزرگوار درخواست داریم درسی را مشخصا برای مرکز تخصصی شیعه‌­شناسی و دانش‌­پژوهان آن با همان روش اجتهادی جواهری شروع فرمایند و اگر اجازه فرمایند تمامی مقدمات و فعالیتهای جانبی آن نیز مانند صورت‌­بندی مباحث، گردآوری اطلاعات و پیاده‌­سازی و آماده­‌سازی مطالب نیز منحصرا از سوی این مرکز صورت گیرد تا هم موجب رونق فعالیتهای مرکز گردد و هم بر نقش­‌آفرینی مرکز در صحنة علمی و فرهنگی کشور افزوده شود.