متن سخنرانی دکتر محسن الویری در نشست بزرگداشت آیت‌الله دکتر بهشتی؛تهران؛موسسه مطالعات دین و اقتصاد؛۸ تیر ۱۳۹۱

بسم الله الرحمن الرحیم

خداوند متعال را سپاسگزارم که در این ماه سرشار از معنویت، ماه شعبان و در یک بازه زمانی بین میلاد چند تن از خاندان مطهر پیامبر و میلاد منجی بزرگ بشریت، توفیق حضور در این جلسه را به بنده ارزانی داشت جلسه ای که برای بزرگداشت اندیشمندی بزرگ برپا شده، کسی که اندیشه های بلندش زاده فهمی ژرف از دین بود و سرآغاز حرکتی امید بخش برای بازفهمی همه آموزه های اسلامی.

تقدیم به روح بلندش صلواتی عنایت بفرمایید.

من در همین ابتدا وظیفه خودم می دانم از همه دست اندرکاران عزیز موسسه مطالعات دین و اقتصاد که فرصتی را برای سخن گفتن درباره چنین شخصیتی فراهم کرده اند از عمق جان تشکر کنم، به ویژه از سرور ارجمندم جناب آقای دکتر مومنی.

دو رساله کم حجم از شهید بهشتی درباره ابعاد مختلف پژوهش های اسلامی باقی مانده که این دو در بخش دوم کتاب «بازشناسی یک اندیشه» از صفحه ۶۳ تا ۱۰۳ این کتاب با این دو عنوانی که عرض می کنم به چاپ رسیده. رساله اول عنوانش طرح علمی موسسه تحقیقاتی مسائل اسلامی و عنوان رساله دوم طرح کوششی تازه در راه شناخت تحقیقی اسلام است.

البته در فهرست این کتاب به همین صورت این دو رساله آمده است ولی صفحه بندی داخل کتاب به گونه ای است که گویی سه رساله مستقل از هم بوده و یک رساله دیگری با عنوان طرح علمی موسسه تحقیقاتی هم که از صفحه ۷۷ تا ۸۷ این کتاب هم آمده در داخل صفحه بندی کتاب به مثابه یک رساله مستقل آمده که این دقتی را نیاز دارد که اگر دو رساله هستند باید صفحه بندی داخل کتاب اصلاح بشود و اگر سه رساله هستند عنوان این رساله میانی در فهرست مطالب هم باید بیاید. به نظر می رسد این طرح علمی موسسه تحقیقاتی در ادامه همان طرح علمی موسسه تحقیقاتی مسائل اسلامی آمده باشد و آنها جمعا دو رساله باشد و این یک بررسی بیشتر و دقیق تر نیز می خواهد.

وقتی که وظیفه صحبت در این جلسه را به حقیر پیشنهاد کردند و بنده با عمق جان و با نهایت مسرت به عنوان یک وظیفه و ادای دین به محضر شهید بهشتی از آن استقبال کردم که این کار را انجام بدم، در ذهنم بود که درباره منطق تقسیم بندی مسائل علمی که ایشان در این رساله پیشنهاد کرده اند چند نکته ای را تقدیم عزیزان بکنم. خوب ذهنیت ما به حدود شاید سی سال پیش برمی گشت که نخستین بار مستقلا آن جزوه را دیده بودم و به خاطرم بود که ایشان یک منطق قابل توجهی را برای مسائل پژوهشی در حیطه اندیشه اسلامی پیشنهاد دارند وقتی که مجددا آن را مرور کردم تا جمله هایی را انتخاب بکنم مانند کسی که وارد گنجینه تاریخی و موزه ای می شود و در همان بدو ورود محو زیبایی های سر در ورودی آن مجموعه می شود و عمده وقتش را همانجا صرف می کند، و دیگه نمی رسد به داخل موزه برود، محو نکات قابل توجه و قابل تأملی شدم که در این دو رساله کم حجم آمده است، در یک نگاه کلی محورهایی که در این دو جزوه درباره مسائل پژوهشی آمده است شاید به حدود ۱۷، ۱۸ مورد بر می گردد. نه همه مباحثش، مرادم این است که نکاتی که حرفی تازه دارد، نکته ای قابل توجه دارد، دوستان اطلاع دارند که از نظر شخصی یکی از حیطه های درس و بحث هایمان همان روش تحقیق در تاریخ است بنابراین، از جایگاه یک پژوهشگر این حوزه، به خودم اجازه می دهم این حرف را بزنم که نکات تازه نه لزوما در تمام این موارد ایشان بحثی مستوفی و دقیق و مبسوط را مطرح کردند، خیر، بر این ادعا نیستم، اما دفاع می کنم از این حرف که در این هفده موردی که ذکر خواهم کرد در هر کدام یک نکته لطیف و ظریف و قابل توجهی دارند که انصافا قابل عنایت بود – من اجازه می خواهم خیلی سریع اینها را مرور کنم ولی یکی از اینها را که در واقع بند هجدهم می شود انتخاب کردم و چند جمله ای با آن عرایضم را پی بگیرم. درباره کارآمدی یک فعالیت پژوهشی ایشان نکات فوق العاده زیبا و قابل توجهی دارند، در باره کار گروهی در فعالیت های پژوهشی نکات ظریفی را مطرح کرده اند. درباره رابطه تحقیق و تبلیغ منظور تحقیق دینی و تبلیغ دینی که به گونه ای و به تعبیر مصرح خودشان که برمی گردد به همان بحث تحقیق و توسعه ای که در سازمانها، شرکتها، کارخانجات، و نهادهای علمی وجود دارد، رابطه تحقیق و تبلیغ و ضرورت ابتنای تبلیغ دینی بر تحقیق علمی یکی دیگر از این نکات است. حیطه ها و قلمروهای تحقیق یکی دیگر از این محورها ست. مولفه هایی که موثر هستند در به دست آوردن یک نگاه جامع در یک نگاه کلان نگر که مقدم بر فعالیتهای خرد پژوهشی است محور دیگری است که نکته های ظریفی در این رساله ها در این باره وجود دارد. تأثیر تعیین کننده مشاهدات میدانی در شکل گیری تصور درست از موضوع تحقیق، جایگاه گفتگو در مراحل پژوهش، مراحل و گامهای تربیت پژوهشگران، تقسیم بندی علوم و نکته فوق العاده قابل توجهی که ایشان برای تقسیم بندی علوم دارند – تقسیم بندی علوم اسلامی منظورم هست در تمام اینها از مباحث اسلامی داریم صحبت می کنیم. یک تقسیم بندی سنتی ما داریم در مورد تقسیم بندی علوم، که علوم را به دو دسته علوم اصیل و علوم دخیل تقسیم می کنیم. علومی که خاستگاه درون دینی دارند و علومی که خاستگاه برون دینی دارند در گستره تمدن اسلامی مثلا دانشی مثل تفسیر قرآن قطعا یک علم درون دینی است اما دانش پزشکی علم درون دینی نیست پیش از اسلام هم دانش پزشکی وجود داشته است، مسلمان ها در این وادی کارهایی کرده اند. ایشان یک تقسیم بندی ثلاثی (تقسیم بندی سه گانه) برای علوم دارند که قابل توجه است. مسئله جسارت معطوف به اخلاق در کارهای تحقیقاتی اینکه در کارهای پیشینیان نباید ماند اما عبور از کارهای پیشینیان مطلقا به مفهوم و به مثابه بداخلاقی کردن نسبت به ارزش علمی کارهای پیشینیان نیست. زمینه های اجتماعی فعالیت های پژوهشی، جایگاه تاریخی نگری در تحقیقات کلامی و فقهی، – برای حقیر که طلبه تاریخ هستم فوق العاده این نکته ها قابل توجه بود – این جمله را عنایت بفرمایید می گویند که برای شناخت تحقیقی مفاد وحی تنها از روش تحقیق تاریخی به اصطلاح معروف می توان استفاده کرد – این حکم عمومی که صادر می کنند که برای شناخت و تحقیق در مفاد وحی تنها از روش تحقیق تاریخی باید استفاده کرد با توضیحی که البته قبل و بعدش می دهند نکته فوق العاده مهمی است – ظرافتهایی که در تعریف پاره ای از مصطلحات رایج دارند مثلا در باب تعریف سنت همه ما در ذهنمان هست که سنت وقتی می گویم یعنی قول و فعل و تقریر معصوم (ع) این به عنوان سکه رایج. پاره ای از اصولییون ما مثل مرحوم شهید صدر وقتی که در مباحث اصول از سنت صحبت می کنند بابی را اختصاص داده اند که کدام قسمتِ سنت ، حجت است، – به خصوص در باب فعل معصوم-، آیا همه افعال معصوم (ع) برای ما حجیت دارد؟ طبیعتا پاسخ بدوی اولیه و ارتکازی همه ما این باشد که خیر یا بله همه چیز حجیت دارد. اما همه کسانی هم که این حرف را می زنند اگر از ایشان بپرسیم که مثلا پیامبر در مدینه زندگی می کردند آیا زندگی پیامبر در مدینه حجیت دارد؟ و همه باید در مدینه زندگی کنند؟ هیچکس این حرف را نمی زند، خوب او می گوید اینها منظور نیست. اگر پیامبر همسری به نام خدیجه (س) داشتند، هیچکس نمی گوید که هر که می خواهد ازدواج بکند باید نام همسرش را به تأسی از پیامبر مثلا بهتر است این نام را انتخاب کند. این به ذهن هیچکس خطور نمی کند. پس این اطلاق حجیت رفتار معصوم قیدهای درونی روشنی دارد که در کتاب اصول اغلب هم بحث نکردند بعضی از اصولیون بحث کردند. یا در کتابهای فقهی بعضی از فقها در یک مباحثی گفتند که مثلا حالا من خصائص النبی، این ویژگی از خصائص پیامبر و حکم فقهی است اما برای همه نیست مثل وجوب نماز شب که حکم شرعی است خطابش هم عام است در قرآن، اما ویژه پیامبر بوده و وجوب بر همه ندارد، استحباب دارد. اما ایشان این قید را در تعریف داخل کرده اند، می گویند که وقتی از معصوم و سنت سخن می گویند، می فرمایند که سنت به آن قسمت از گفتار و عمل پیغمبر گفته می شود که به حکم قرآن پیروی از آن برای مسلمانان لازم بوده است. – این خیلی باریک بینی می خواهد، خیلی دقت می خواهد که این قید مهم در تعریف داخل بشود – در تعریف علم اصول باز هم به همین ترتیب، وقتی که ایشان این جمله را می گویند؛ اصولا بحث درباره روش تحقیق درباره اسلام را درحقیقت می توان موضوع علم اصول دانست. ما همه می گوییم اگر موضوع علم فقه افعال مکلفین هست موضوع علم اصول روش کشف افعال مکلفین هست. اما ایشان میگوید روش تحقیق درباره اسلام.- اگر این جمله در مقام بیان بوده باشد، اگر سهو نگارش و مطبعی و اشکالات حروفچینی نباشد، جمله ایشان واقعا جمله ایشان باشد در مورد این جمله مباحث بسیار زیادی می توان گفت چه در تبیینش و چه در مقام شاید نقدهایی هم بشود به این جمله زد و دیدگاه متفاوتی هم بتوان مطرح کرد اما این که این سخن در کجا قرار می گیرد فوق العاده مهم است – یا مثلا در باب خود دین که صحبت می کنند اشاره کردند عزیزان ایشان در زمره نخستین کسانی هست که اسلام را به عنوان یک نظام جامع مطرح کرده اند اما این عبارت را عنایت بفرمایید می گویند که اسلام به صورت یک نظام عقیده و عمل که به پرسشهای انسان در همه مسائل عملی و در بخشی از مسائل نظری که به آغاز و انجام جهان و تبیین کلی خلقت مربوط است پاسخهای روشن می دهد. فوق العاده این حرف مهم است براساس این جمله باز هم با این شرط که در صحت صدور این جمله شک نکنیم که قرائنش نشان می دهد که جمله خود ایشان هست ولی حالا یک وقت معلوم بشود که در جمله و یا نگارش مشکلی پیش اومده این بحث دیگری است ولی اگر ما باشیم و این جمله ایشان وقتی که اسلام را تعریف می کنند اسلام نظام جامع عملی هست، این به لحاظ معرفتی نفی کامل سکولاریزم است، اما به لحاظ نظام علمی و اندیشگی دین را متولی پاسخگویی به همه پرسشهای انسان نمی دانند. در کنار دین اعتباری برای عنصر دیگر به نام عقل – که در سخنان آقای دکتر منوچهری هم شاید این قسمت را بشود برداشت کرد هست و رابطه قید مزبور این دو چگونه هست؟ این بحث دیگری است – اما آن را هم به رسمیت می شناسند، می گویند دین متولی پاسخگویی به بخشی از مسائل نظری است که هم به مبدأ و معاد بر می گردد. باز این جمله در مقام تبیینش یک کتاب در این باره می توان نوشت و دیدگاه های متفاوت را می توان ذکر کرد و بگوییم این جمله در این جغرافیای پژوهش در این مورد، در این بحث، در جغرافیای دیدگاه ها در باره کارکردهای دین و انتظارات بشر از دین این جمله در کجا قرار می گیرد. اینها همه در همین دو رساله کم حجم وجود داشت. درباره تأثیر کلان فهمی دین در شناخت احکام و معارف که اجازه می خواهم به واسطه وسعت خارق العاده اش فعلا از آن درگذرم. درباره پژوهش و اخلاق پژوهشی که بی اخلاقی ها در این زمینه بیداد می کند از زیبایی این دو رساله و اما یکی از نکاتی که در اینجا وجود دارد و تتمه عرایضم را به او اختصاص بدهم، این است که درباره اینکه کارهای پژوهشی باید معطوف به یک نیاز مشخص باشند. تقریبا در همه کتابهای روش تحقیق، چه در مسائل تاریخی، چه تحقیقات علوم اجتماعی، چه مانند اینها، آنجایی که از ویژگی های موضوع خوب سخن به میان می آید، یک بحثهای معمولا مفصلی درباره اینکه موضوع تحقیق و پرسش تحقیق باید معطوف به یک نیاز مشخص اجتماعی باشد. ایشان هم در این باره به صراحت این رو مطرح می کنند، و عملا گاه به صراحت، گاه به مقدمه بحث این را می پرورانند که کسی که می خواهد کار تبلیغ دینی کند باید این تبلیغش مبتنی بر یک تحقیق باشد. و به همان ترتیب که در مقام تبلیغ دینی باید بدانیم چه می گوییم، به چه کسی می گوییم و چگونه باید بگوییم، این پرسش که در مرحله تبلیغ مطرح است، تسری پیدا می کند به مرحله تحقیق، و در مقام تحقیق شرط اولیه مبلغ را این می دانند که به این موضوع توجه داشته باشد. بسیار جالب است که ایشان در این طرح سه گام برای تربیت محققان ترسیم کرده اند. ایشان می گویند: طرح موجود به منظور تربیت محققان اسلامی سه مرحله ای انتخاب شده است در طراحی موسسه پژوهشی که می خواهد درباره مسائل اسلامی تحقیق بکند. گام اول، تربیت پژوهشگر، -و برای تربیت پژوهشگر ایشان سه گام در نظر گرفتند – در مرحله اول محققین انتخاب شده اطلاعات علمی مقدماتی لازم را در زمینه های لازم کسب نماید و با تماس های حضوری از عواید و آرای دیگران آگاه می شود. مرحله دوم (مرحله مسافرت) محققان با سفر کردن به کشورهای مختلف و آشنایی با موسسات تحقیقاتی و فعالیتهای اسلامی جهان بینی وسیع تری کسب می کنند و در مرحله سوم کار مطالعه و تحقیق را شروع خواهند کرد، که به صراحت گفته اند مرحله کار و تحقیق. ایشان در جای دیگری این را بیشتر توضیح می دهند و ایشان برای مرحله اول (مرحله آمادگی) چهار گام پیشنهاد کرده اند که گام سوم از این چهار مرحله این است، «شرکت در کارگاه های آرا و عقاید تا اینکه محققان با عقاید مختلف و جهان بینی های گوناگون به طور عینی آشنا شوند». اینکه پژوهشگری در کنج منزل بنشیند و بخواهد پاسخگوی همه نیازهای مثلا نسل تشنه معارف کنونی باشد و حاضر نشود پا از منزل بیرون بگذارد، به گونه ای سوال را فهم می کند و به گونه ای به این سوال جواب می دهد و آن کسی که به طور عینی بفهمد که سوال چیست به گونه ای دیگر به این سوال پاسخ خواهد داد. برای تشکیل این کارگاه ها، صاحبان عقاید و مسلک های گوناگون، از اینها دعوت به عمل خواهد آمد تا خود صاحبان افکار مختلف نه اینکه من گزارش بدهم که فکر مخالف من چیست و بخواهم نقد بکنم خود آنها بیایند تا با شرکت خود در جلسات مشترک گروه تحقیق، اعضای گروه را به نحوه تفکر خود آشنا سازند. برای مثال از جوان هیپی دعوت شود – فضای دهه های ۴۰ و ۵۰ که ظاهرا در جزوه دوم گفتند سال ۴۹ گفته شده که تاریخ جزوه اول معلوم نیست – در آن فضا، برای مثال از جوان هیپی دعوت شود تا برای گروه صحبت کند تماس عینی با این افراد و نفس صحبت و مکالمه می تواند گروه را با جهان بینی او آشنا سازد به همین ترتیب از صاحبان ادیان مختلف، مکتبهای فلسفی مختلف و قشرهای مختلف اجتماع می توان به طور عینی استفاده کرد تا با جهان بینی ها آشنا شد. نحوه استفاده از کارگاه باید طوری باشد که کارگاه به صورت مجلس بحث و جدل در نیاید. شاید آنجایی که از گفتگو در پژوهش صحبت می شد برداشت اولیه خود من هم این بود که شاید در ذهن عزیزان این نکته نیز نقش بست که از همان گام اول باید گفتگو کرد، فضای گفتگو را باید باز کرد اما بسیار زیباست که باز عنایت بفرمایید، ایشان می فرمایند در مرحله آشنایی با شکل مخالف نباید گفتگو کرد باید گوش کرد . نحوه استفاده از کارگاه باید طوری باشد که کارگاه به صورت مجلس بحث و گفتگو و جدل در نیاید بلکه صرفا گوش دادن با تمام وجود باشد تا حداکثر رابطه بین گوینده و شنونده برقرار گردد و شنوندگان بتوانند شخصیت گوینده را به طور عمیق مورد مطالعه قرار دهند – بعد اینجا شاید درد دلی می کنند – می گویند، گوش دادن تمرین می خواهد و متأسفانه اغلب ما گوش نمی دهیم بلکه به هنگام صحبت دیگری یا پیش خود می گوییم حرف های او را میدانیم و از نتیجه صحبت او باخبر هستیم و یا به هنگام صحبت او دنبال جواب رد او هستیم و در ذهن خود در تلاش پیدا کردن پاسخ حرف های او هستیم و یا اینکه کلماتی را از حرفهای او انتخاب می کنیم که به صلاح خود ما باشد.

این تجربه شخصی هم برای خود من پیش آمد، در آن دوره ای که مباحث مربوط به قبض و بسط تئوریک شریعت مطرح بود خوب حقیر هم با پاره ای از افکار آقای دکتر سروش صریحا همدلی ندارم شایسته نقد می دانم وجوهی از آن را اما یک بزرگواری در جایی بود یکی دو جلسه پر آب و تاب و با حرارت در این باره صحبت کرد و من احساس کردم در فضا و در چارچوب موضوع حرف نمی زند. رفتم با صراحت پرسیدم که آیا شما خوانده اید دو مقاله ایشان را که اینطور نقد کردید به همین صراحت گفتند که اینها خواندن ندارد اینها معلوم است دیگه شنیدم که چی می گویند دیگه نخواندم.

اینکه ما دعوت بکنیم از کسی که به گونه دیگری می اندیشد، رفتارش باب طبع ما نیست یااحساس می کنم که برخلاف ارزشهاست آن را بخواهم با خودش مستقیم صحبت بکنم بدانم دغدغه اش چیست و بعد بخواهم جواب بدهم به شکلی است و به شکلی که الان دارد پاسخ داده می شود و جوابها برآورنده نیاز نیست به شکل دیگری است.

ایشان در متن مورد اشاره ادامه می دهند: در گوش دادن با تمام وجود باید دل داد و باید به گوینده اعتماد کرد تا تمام وجود خود را در لابلای کلمات خویش ظاهر سازد. با گوش دادن می توان شخصیت و وضع روانی و رازهای گوینده را به خوبی شناخت و این اساس روانکاری است. در هر صورت شرکت در کارگاه های عقاید و گوش دادن ما و درواقع دل دادن ما موجب می شود که محققین به جهان بینی های مختلف آگاهی یافته و قوه همانند شدن را در خود تقویت کنند.

در شناخت موضوع پژوهش، در شناخت موضوع تحقیق، فرد باید به مرحله یک نوع این همانندی (همانند شدن) با موضوع برسد تا بتواند بفهمد. یک درون فهمی عمیق، حالا این تا چه اندازه قابل تحقق است، بحث دیگری است، اما این رویکرد که من بکوشم به عنوان بخشی از کسی که می خواهد سوالی را مطرح کرده و به سوالش می خواهند جواب بدهند، پرسشی که مطرح است و می خواهند به این پرسش پاسخ بدهند به مرحله همانندی برسند انصافا یک رویکرد فوق العاده مهم و شایسته توجهی است.

عرایضم را در همینجا بعد از چند پیشنهاد به پایان خواهم برد با این امید که این مباحث صرفا و صرفا برای اینکه تعظیم شعایری شده باشد، از یک شخصیت ارزشمندی تقدیر شده باشد، فقط از این باب مطرح نمی باشد، البته اگر در همین باب هم گفته بشود، بسیار خوب است ولی نیاز امروز ما فراتر از این است، نیاز امروز و فردای ماست. این رویکرد، یک رویکردی است که اگر موسسات پژوهشی ما، پژوهشگران ما به آن توجه داشته باشند، به یقین تحول قابل توجهی در کارهای پژوهشی رخ خواهد داد. بنابراین سخن گفتن از شهید بهشتی، سخن گفتن از تاریخ نیست، سخن گفتن از گذشته نیست، سخن گفتن از نیاز امروز ما و همه کسانی است که به ارزشهای دینی دل بسته اند و این دلبستگی را دارند.

از حسن تأمل همه عزیزان صمیمانه تشکر می کنم و اینکه با حضورتان درس تواضع به این حقیر دادید باز هم تشکر می کنم . تقدیم به روح بلند شهید بهشتی صلوات دیگری عنایت بفرمایید. صلوات