گزارش ویراسته مباحث مطرح شده در برنامه سوره؛ فصل بنی‌امیه، شبکه چهار سیمای جمهوری اسلامی ایران، ۱۹ مرداد ۱۴۰۰
مقدمه
پرداختن به موضوع بنی‌امیه در مطالعات عاشوراپژوهی و تشیع‌پژوهی به دو دلیل ضرورت دارد:
- شناخت بهتر آن چه ائمه اطهار علیهم السلام با آن ستیز می‌کردند و در نتیجه کوشش برای دوری جستن از آن امور. این موضوع برای ما پیروان اهل بیت علیهم السلام که دین خود را از ائمه اطهار علیهم السلام می‌گیریم دارای اهمیت بسیار است، زیرا به شناخت بایدها و نبایدهای دینی ما کمک می‌کند و در حقیقت وجه هنجاری شناخت بنی‌امیه به شمار می‌رود.
- شناخت واقعیات جامعه‌ای که اهل بیت علیهم السلام در آن می‌زیستند، آگاهی از این که بنی‌امیه که بودند و چه کردند، تأثیر بسیار مهمی در آگاهی از این که ائمه علیهم السلام چرا فلان موضع را گرفتند و چرا فلان رفتار را انجام دادند، دارد. ما از طریق گزاره‌های تاریخی مربوط به بنی‌امیه می‌توانیم به شناخت روزگار ائمه علیهم السلام پی ببریم. این گزاره‌ها و گزارشها راهی برای گذار از متن به واقعیت است. این امر در حقیقت وجه معرفتی شناخت بنی‌امیه به شمار می‌رود.
بر این اساس، پژوهش در باره چهره‌های منفی تاریخ مانند بنی‌امیه و حاکمان و امیران و کارگزاران و پیروان آنها یک حلقه گسست‌ناپذیر از زنجیره تاریخ اسلام و یک قطعه جداناشدنی از جورچین تاریخ‌پژوهی و سیره‌پژوهی به شمار می‌رود، مانند مخالف‌خوانی در مراسم تعزیه. کسی که در یک مراسم تعزیه نقش شمر را بازی می‌کند همسان کسی که نقش امام حسین علیه السلام را بازی می‌کند هم در ارائه یک تعزیه خوب نقش دارد و هم سزاوار بهره‌مندی از ثواب تعظیم شعائر حسینی است. پژوهشگران عزیز ما باید به بررسی شخصیتهای منفی تاریخ و تاریخ اسلام و تاریخ تشیع بپردازند و چه از منظر دینی و چه از منظر علمی این کار را کم‌اهمیت نشمرند و نسبت به آن کراهت نداشته باشند و از ورود به این عرصه‌های مطالعاتی و پژوهشی دوری نگزینند. بر این اساس، باید از دست‌اندرکاران برنامه سوره برای انتخاب این موضوع برای فصل کنونی خود تشکر کرد.
مروری بر برخی نمونه‌های رفتاری بنی‌امیه از منظر سبک دین‌داری
برخی رفتارهای بنی‌امیه که در ستیز آشکار با آموزه‌ها و احکام دینی بود به فراوانی این سو و آن سو ذکر شده است و بر سر زبانهاست، مانند توجیه زندگی تجملی از سوی معاویه پیش از رسیدن به خلافت، سخن معاویه به هنگام دریافت حکومت از امام حسن علیه السلام مبنی بر اولویت نداشتن مسائل دینی در ایام حکومت او، سخنان عبیدالله بن زیاد در روزهای نخستین ورود به کوفه در باره معیارهای وادارنده مردم به پیروی از یزید، به شهادت رساندن امام حسین علیه السلام تحت پوشش دین، سخن کفرآلود یزید پس از مواجهه با کاروان اسرا، به شهادت رساندن تعداد زیادی از چهره‌های شاخص بی گناه مانند میثم تمار و کمیل بن زیاد و رشید هجری و قنبر غلام علی علیه السلام از سوی معاویه و عوامل او و دیگر نمونه‌ها. ولی مناسب است در اینجا نگاهی به چند نمونه دیگر که کمتر به آنها اشاره شده است، داشته باشیم.
.
نمونه ۱ ـ سخنان معاویه در ماجرای خفت‌بار موسوم به استلحاق و تغییر آشکار یک حکم دینی و موضع یونس بن عبید نسبت به آن
- … فقال: ايها الناس، هذا الشاهد قد ذكر ما سمعتم، و لست أدري حق ذلك من باطله، و إنما كان عبيد ربيباً مبروراً أو ولياً مشكوراً، و الشهود أعلم بما قالوا فقام يونس بن عبيد أخو صفية بنت عبيد بن أسد بن علاج الثقفي و كانت صفية مولاة سمية- فقال: يا معاوية، قضى رسول الله صلى الله عليه و سلم أن الولد للفراش و للعاهر الحجر و قضيت أنت أن الولد للعاهر و أن الحجر للفراش، مخالفة لكتاب الله تعالى، و انصرافاً عن سنة رسول الله صلى الله عليه و سلم، بشهادة أبي مريم على زنا أبي سفيان، فقال معاوية: و الله يا يونس لتنتهين أو لأطيرن بك طيرة بطيئاً وقوعها (مروج الذهب، ج ۳، ص ۸ و۹)
نمونه ۲ ـ رفتار شرم‌آور فرماندهان و سربازان اموی در ماجرای حره، تنها پنجاه و دو سال پس از رحلت پیامبر و نیز بیعت بندگی گرفتن از مردم مدینه برای یزید در این ماجرا
- و وقعوا على النساء حتى قيل إنه حبلت ألف امرأة في تلك الأيام من غير زوج فاللَّه أعلم. قال المدائني عن أبى قرة قال قال هشام بن حسان: ولدت ألف امرأة من أهل المدينة بعد وقعة الحرة من غير زوج … قال المدائني عن شيخ من أهل المدينة. قال: سألت الزهري كم كان القتلى يوم الحرة قال: سبعمائة من وجوه الناس من المهاجرين و الأنصار، و وجوه الموالي و ممن لا أعرف من حر و عبد و غيرهم عشرة آلاف (البداية و النهاية، ج ۸ ،ص ۲۲۱)
- بايع أهل المدينة ليزيد بن معاوية على أنّهم خول له: و جيء بيزيد بن وهب بن ربيعة- و هو من وجوه قريش- فقال له: – «بايع!» فقال: – «أبايع على سنّة أبى بكر و عمر.» قال: – «اقتلوه!» قال: – «فإنّى أبايع.» قال:- «لا و الله! لا أقيلك عثرتك.» فقام مروان بن الحكم و كلّمه، لصهر كان بينهما، فأمر بمروان، فوجئت عنقه، ثمّ قال: – «بايعوا على أنّكم خَوُل ليزيد بن معاوية.» ثمّ أمر بقتل يزيد بن وهب. ( تجارب الأمم، ج ۲، ص ۸۹)
نمونه ۳ ـ تعطیلی حج از سوی عبدالملک بن مروان و جایگزین کردن طواف گرد صخره مسجد اقصی به جای آن
- و منع عبد الملك أهل الشام من الحج، و ذلك أن ابن الزبير كان يأخذهم، إذا حجوا، بالبيعة، فلما رأى عبد الملك ذلك منعهم من الخروج إلى مكة، فضج الناس، و قالوا: تمنعنا من حج بيت الله الحرام، و هو فرض من الله علينا! فقال لهم: هذا ابن شهاب الزهري يحدثكم أن رسول الله قال: لا تشد الرحال إلا إلى ثلاثة مساجد: المسجد الحرام، و مسجدي، و مسجد بيت المقدس و هو يقوم لكم مقام المسجد الحرام، و هذه الصخرة التي يروى أن رسول الله وضع قدمه عليها، لما صعد إلى السماء، تقوم لكم مقام الكعبة، فبنى على الصخرة قبة، و علق عليها ستور الديباج، و أقام لها سدنة، و أخذ الناس بأن يطوفوا حولها كما يطوفون حول الكعبة، و أقام بذلك أيام بني أمية (تاریخ الیعقوبی، ج ۲، ص ۲۶۱)
نمونه ۴ ـ مهرورزی نابخردانه و سبکسرانه یزید بن عبدالملک (دهمین خلیفه اموی) نسبت به کنیز خود
- … فقال يوما و قد طرب، و عنده حبابه و سلامه: دعوني اطير، فقالت حبابه: الى من تدع الامه! (تاریخ الطبری، ج ۷، ص ۲۲ )
- فمرضت (حبابة) و ثقلت، فقال: كيف أنت يا حبابه؟ فلم تجبه، فبكى و قال: … مكث يزيد بن عبد الملك بعد موت حبابه سبعه ايام لا يخرج الى الناس، اشار عليه بذلك مسلمه (بن عبدالملک)، و خاف ان يظهر منه شيء يسفهه عند الناس. (الطبری، ج ۷، صص ۲۴ و ۲۵)
نمونه ۵ ـ سودای باده‌گساری بر بام کعبه از سوی ولید بن یزید (دوازدهمین خلیفه اموی) و نیز اهانت آشکار او به قرآن کریم
- فتوفى يزيد بن عبد الملك و ابنه الوليد ابن خمس عشره سنه و ولى هشام و هو للوليد مكرم معظم مقرب، فلم يزل ذلك من امرهما حتى ظهر من الوليد بن يزيد مجون و شرب الشراب، حمله على ذلك- فيما حدثنى احمد بن زهير، عن على ابن محمد، عن جويرية بن أسماء و إسحاق بن أيوب و عامر بن الأسود و غيرهم- عبد الصمد بن عبد الأعلى الشبانى أخو عبد الله بن عبد الأعلى- و كان مؤدب الوليد- و اتخذ الوليد ندماء، فاراد هشام ان يقطعهم عنه فولاه الحج سنه تسع و عشره و مائه، فحمل معه كلابا في صناديق، فسقط منها صندوق- فيما ذكر على بن محمد عمن سميت من شيوخه- عن البعير و فيه كلب، فاجالوا على الكرى السياط، فأوجعوه ضربا و حمل معه قبة عملها على قدر الكعبه ليضعها على الكعبه، و حمل معه خمرا، و اراد ان ينصب القبه على الكعبه، و يجلس فيها، فخوفه اصحابه و قالوا: لا نامن الناس عليك و علينا معك، فلم يحركها و ظهر للناس منه تهاون بالدين و استخفاف به، و بلغ ذلك هشاما فطمع في خلعه و البيعه لابنه مسلمه بن هشام(طبرى، ج ۷،ص ۲۰۹)
- کان متجاهرا بالفسق و شرب الخمور و کان یرسل الی دمشق المغنین و المغنیات فی أیام خلافته: و هو أول من حمل المغنين من البلدان اليه (مروج الذهب، ج ۳، ص ۲۱۳)
- فعله بالمصحف و قد استفتح به: و قرأ ذات يوم (و استفتحوا و خاب كل جبار عنيد)، من ورائه جهنم و يُسقى من ماء صديد فدعا بالمصحف فنصبه غَرَضاً للنشَّابِ، و أقبل يرميه و هو يقول:
أَ توعِدُ كلَّ جبار عنيدٍ فها أنا ذاك جبار عنيدُ
إذا ما جئت ربك يوم حَشْر فقل يا رب خَرَّقني الوليد (مسعودی، ج ۳، ص ۲۱۶)
پوشش دینی داشتن همه این اقدامات
این اقدامات مغایر با ارزشهای اسلامی تحت لوای دین صورت می‌گرفت. بنی‌امیه پس از اسلام آوردن ابوسفیان شعار دین را برای خود برگزیده بودند و اینطور نبود که آشکارا خدا و پیامبر را انکار کنند و یا به عنوان یک غیرمسلمان دست به این اقدامات بزنند. البته یزید بن معاویه شعری دارد که در آن به صراحت نزول وحی بر پیامبر را انکار می‌کند و ولید بن یزید هم همین مضمون را در این دو بیت بازتاب داده است:
- و ذكر محمد بن يزيد المبرد النحوي أن الوليد ألحد في شعر له ذكر فيه النبي صلى الله عليه و سلم، و أن الوحي لم يأته عن ربه، كَذَبَ أخزاه الله! من ذلك الشعر:
تلعَّبَ بالخلافة هاشمي بلا وَحْيٍ أتاه و لا كتاب
فقل للَّه يمنعني طعامي، و قل للَّه يمنعني شرابي!
فلم يُمْهَلْ بعد قوله هذا إلا أياماً حتى قتل. (مسعودی، ج ۳، ص ۲۱۶)
اما دیگر خلفای بنی‌امیه چنین نبودند و خود را کارگزار اسلام جلوه می‌دادند، و حتی این دو خلیفه نیز با وجود سرودن چنین اشعاری در دیگر موارد می‌کوشیدند ظاهر اسلامی را رعایت کنند. در زمان بنی‌امیه اجرای احکام اسلامی مانند حج و اقامه نماز و روزه‌داری و پرداخت زکات و مانند آن رواج داشت و آنها هم جز در مواردی معدود و محدود نه تنها ممانعتی از این اعمال به عمل نمی‌آوردند، بلکه به نوبه خود اقداماتی هم برای حسن اجرای آنها مانند توسعه المسجد الحرام و مسجد نبوی و اقدامات رفاهی برای حج‌گزاران و ساختن مسجد انجام می‌دادند. بنا بر این اقدامات به راستی ضد دین بنی‌امیه با شعار دین و زیر پوشش و پرچم دین صورت می‌گرفت. حتی کوششی سست‌پایه در عهد بنی‌امیه به عمل آمد تا جایگاه خلیفه را حتی بالاتر از پیامبر ببرد:
- خالد بن عبدالله قسری (از امیران حجاز و عراق در عهد اموی)… و كان يقول: إنّ خليفة الرجل في أهله أفضل من رسوله في حاجته، يعني أنّ الخليفة هشاما أفضل من رسول الله، صلّى الله عليه و سلّم، نبرأ إلى الله من هذه المقالة. (الكامل، ج ۵، ص ۲۸۰)
- و كان استعمل (حجاج بن یوسف) خالد بن عبد الله القسريّ على مكّة فأمره أن يحفر بها بئرا فحفر فخرج عليه ماء عذب فكتب الى الوليد إنّ خليفة الله أكرم على الله من رسوله إبراهيم لأنّ إبراهيم استسقاه فسقاه ماء غير عذب و أمير المؤمنين سقاه ماء عذبا فراتا (البدء و التاريخ، ج ۶، ص ۴۱)
پوسته بیرونی این رفتار یک پوسته دینی است هر چند باطن آن بر خلاف مسلمات دین اسلام است.
ضرورت شاخص‌بندی سبک دین‌داری اموی
نمونه‌هایی که ذکر شد همه مصادیق موجود در این زمینه نیست، بلکه تنها چند نمونه برای نشان دادن نوع رفتار بنی‌امیه در عرصه دین‌داری است. این نمونه‌ها مادام که شاخص‌بندی نشود تنها یک رویداد تاریخی است که آگاهی از آن تنها بر اطلاعات ما در باره امویان می‌افزاید، ولی اگر به امتداد تاریخی این رویدادها بیاندیشیم و نگران فروغلطیدن به این سبک از دین‌داری باشیم، آن گاه باید از این رویدادها شاخصها و معیارهایی تعمیم‌پذیر بیرون آوریم. مورخان این توانایی و شایستگی را دارند که از رویداد تاریخی راهی برای دست یافتن به یک سلسله قواعد و ضوابط و معیارهای تعمیم‌پذیر بجویند، ولی در این بحث به جای یک کوشش تاریخ‌ورزانه مناسب است به سراغ موضع‌گیری‌های اهل بیت علیهم السلام برویم و شاخصها و معیارهای موجود در سخنان آنان را که می‌تواند برای امروز ما جنبه الهام‌بخشی و راهنمایی و راهگشایی داشته باشد، بکاویم.
شاخصهای هفت‌گانه که در پی می‌آید همه شاخصهای قابل استخراج از روایات معصومان علیهم السلام نیست، بلکه تنها گزیده‌ای از آنها را در برمی‌گیرد که یا نام بنی‌امیه در آن برده شده است و یا به اجماع مورخان و محدثان در باره بنی‌امیه است. روایات اخیر تنها در سخنان امیرالمؤمنین علی علیه السلام وجود دارد.
شاخص اول: سردرگمی و تاریکی و مشخص نبودن راه نجات
امیرالمؤمنین در بخشی از خطبه ۹۳ نهج البلاغه پس از تأکید بر بسیار ترس‌آور بودن فتنه بنی‌امیه و توضیحاتی در این باره، یکی از شاخصهای سیطره آنها را یافت نشدن منار هدایت و پرچم راهنما شمرده‌اند.
- بخشی از خطبة ۹۳: … أَلَا وَ إِنَّ أَخْوَفَ الْفِتَنِ عِنْدِي عَلَيْكُمْ فِتْنَةُ بَنِي أُمَيَّةَ، فَإِنَّهَا فِتْنَةٌ عَمْيَاءُ مُظْلِمَةٌ، عَمَّتْ خُطَّتُهَا وَ خَصَّتْ بَلِيَّتُهَا، وَ أَصَابَ الْبَلَاءُ مَنْ أَبْصَرَ فِيهَا وَ أَخْطَأَ الْبَلَاءُ مَنْ عَمِيَ عَنْهَا. وَ ايْمُ اللَّهِ لَتَجِدُنَّ بَنِي أُمَيَّةَ لَكُمْ أَرْبَابَ سُوءٍ بَعْدِي كَالنَّابِ الضَّرُوسِ تَعْذِمُ بِفِيهَا وَ تَخْبِطُ بِيَدِهَا وَ تَزْبِنُ بِرِجْلِهَا وَ تَمْنَعُ دَرَّهَا، لَا يَزَالُونَ بِكُمْ حَتَّى لَا يَتْرُكُوا مِنْكُمْ إِلَّا نَافِعاً لَهُمْ أَوْ غَيْرَ ضَائِرٍ بِهِمْ، وَ لَا يَزَالُ بَلَاؤُهُمْ عَنْكُمْ حَتَّى لَا يَكُونَ انْتِصَارُ أَحَدِكُمْ مِنْهُمْ إِلَّا [مِثْلَ انْتِصَارِ] كَانْتِصَارِ الْعَبْدِ مِنْ رَبِّهِ وَ الصَّاحِبِ مِنْ مُسْتَصْحِبِهِ؛ تَرِدُ عَلَيْكُمْ فِتْنَتُهُمْ [شَوْهاً] شَوْهَاءَ مَخْشِيَّةً وَ قِطَعاً جَاهِلِيَّةً، لَيْسَ فِيهَا مَنَارُ هُدًى وَ لَا عَلَمٌ يُرَى.
بر پایه این شاخص، اگر در زمانه ما نیز تشخیص درست از نادرست در امور دینی آسان نباشد، و برای یافتن راه نجات دچار سردرگمی باشیم و نشانه امیدوار کننده‌ای برای هدایت پیش روی ما نباشد، می‌توانیم نگران این باشیم که شاید ما نیز دچار نوعی دین‌داری به سبک اموی هستیم.
شاخص دوم: گریستن دین‌جویان و دنیاخواهان بر حال خود
امیرالمؤمنین علی علیه السلام در خطبه ۹۸ هم به موضوع بنی‌امیه پرداخته‌اند و پس از توضیحاتی در باره حلال کردن همه حرام‌ها و از هم‌گسستن همه پیمان‌ها از سوی آنان، به شاخصی اشاره می‌کنند که بر پایه آن، یکی از پیامدهای سیطره نگاه اموی در عرصه دین‌داری این است که هم دین‌دوستان بر حال خود می‌گریند و هم دنیاخواهان.
- خطبة ۹۸: وَ اللَّهِ لَا يَزَالُونَ حَتَّى لَا يَدَعُوا لِلَّهِ مُحَرَّماً إِلَّا اسْتَحَلُّوهُ وَ لَا عَقْداً إِلَّا حَلُّوهُ، وَ حَتَّى لَا يَبْقَى بَيْتُ مَدَرٍ وَ لَا وَبَرٍ إِلَّا دَخَلَهُ ظُلْمُهُمْ وَ نَبَا بِهِ سُوءُ [رِعَتِهِمْ] رَعْيِهِمْ، وَ حَتَّى يَقُومَ الْبَاكِيَانِ يَبْكِيَانِ، بَاكٍ يَبْكِي لِدِينِهِ وَ بَاكٍ يَبْكِي لِدُنْيَاهُ، وَ حَتَّى تَكُونَ نُصْرَةُ أَحَدِكُمْ مِنْ أَحَدِهِمْ كَنُصْرَةِ الْعَبْدِ مِنْ سَيِّدِهِ إِذَا شَهِدَ أَطَاعَهُ وَ إِذَا غَابَ اغْتَابَهُ، وَ حَتَّى يَكُونَ أَعْظَمَكُمْ فِيهَا [غَنَاءً] عَنَاءً أَحْسَنُكُمْ بِاللَّهِ ظَنّاً، فَإِنْ أَتَاكُمُ اللَّهُ بِعَافِيَةٍ فَاقْبَلُوا وَ إِنِ ابْتُلِيتُمْ فَاصْبِرُوا فَإِنَّ الْعاقِبَةَ لِلْمُتَّقِينَ
بر پایه این شاخص، اگر در جامعه ما اوضاع به گونه‌ای باشد که نه دین‌خواهان از آن خشنود باشند و نه دنیاخواهان، می‌توان این احتمال را تقویت کرد که در نتیجه حلال شمردن حرامهای الهی چنین وضعیتی پیش آمده است.
شاخص سوم: قابل استفاده نبودن آموزه‌های اسلامی
در بخشی از خطبه ۱۰۳ نهج البلاغه، امیرالمؤمنین علیه السلام وضعیت اسلام در صورت سیطره بنی‌امیه را همچون ظرفی واژگونه می‌دانند که هر چه در آن است، به بیرون ریخته باشد.
- بخشی از خطبة ۱۰۳: … أَيُّهَا النَّاسُ سَيَأْتِي عَلَيْكُمْ زَمَانٌ يُكْفَأُ فِيهِ الْإِسْلَامُ كَمَا يُكْفَأُ الْإِنَاءُ بِمَا فِيهِ. أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَعَاذَكُمْ مِنْ أَنْ يَجُورَ عَلَيْكُمْ وَ لَمْ يُعِذْكُمْ مِنْ أَنْ يَبْتَلِيَكُمْ وَ قَدْ قَالَ جَلَّ مِنْ قَائِلٍ: «إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ وَ إِنْ كُنَّا لَمُبْتَلِينَ
بر پایه این شاخص، ماندن نام اسلام و رفتن رسم و مرام اسلام یکی دیگر از شاخصه‌های اسلام اموی است که می‌تواند به آسانی مبنای ارزیابی نوع دین‌داری در ادوار مختلف تاریخ از جمله در عصر حاضر و جامعه کنونی ما باشد.
شاخص چهارم: جا به جا شدن ارزشها و ضد ارزشها
خطبه ۱۰۸ نهج البلاغه هم دربردارنده تحلیل بسیار مهم و جالبی در باره ابعاد مختلف حکمرانی و دین‌داری به سبک اموی است. حضرت در بخشی از این خطبه، پس از اشاره به تحت فشار بودن مؤمنان در صورت سیطره اسلام اموی و به حاشیه رانده شدن آنها، استوار شدن باطل و بر مرکب سوار شدن نادانی و اندک شدن دعوت‌کنندگان به حق و اتحاد مردم برای زیر پا گذاشتن احکام الهی و عمومیت یافتن دین‌گریزی و چونان مردگان شدن تهیدستان و کمیاب شدن راستی و فراوان شدن دروغ و سرانجام همانند شدن اسلام به یک پوستین وارونه را مورد توجه قرار داده‌اند.
- بخشی از خطیه ۱۰۸: لَمْ يَسْتَضِيئُوا بِأَضْوَاءِ الْحِكْمَةِ وَ لَمْ يَقْدَحُوا بِزِنَادِ الْعُلُومِ الثَّاقِبَةِ فَهُمْ فِي ذَلِكَ كَالْأَنْعَامِ السَّائِمَةِ وَ الصُّخُورِ الْقَاسِيَةِ قَدِ انْجَابَتِ السَّرَائِرُ لِأَهْلِ الْبَصَائِرِ وَ وَضَحَتْ مَحَجَّةُ الْحَقِّ لِخَابِطِهَا وَ أَسْفَرَتِ السَّاعَةُ عَنْ وَجْهِهَا وَ ظَهَرَتِ الْعَلَامَةُ لِمُتَوَسِّمِهَا … فَلَا يَبْقَى يَوْمَئِذٍ مِنْكُمْ إِلَّا ثُفَالَةٌ كَثُفَالَةِ الْقِدْرِ أَوْ نُفَاضَةٌ كَنُفَاضَةِ الْعِكْمِ تَعْرُكُكُمْ عَرْكَ الْأَدِيمِ وَ تَدُوسُكُمْ دَوْسَ الْحَصِيدِ وَ تَسْتَخْلِصُ الْمُؤْمِنَ مِنْ بَيْنِكُمُ اسْتِخْلَاصَ الطَّيْرِ الْحَبَّةَ الْبَطِينَةَ مِنْ بَيْنِ هَزِيلِ الْحَبِّ … فَعِنْدَ ذَلِكَ أَخَذَ الْبَاطِلُ مَآخِذَهُ وَ رَكِبَ الْجَهْلُ مَرَاكِبَهُ وَ عَظُمَتِ الطَّاغِيَةُ وَ قَلَّتِ الدَّاعِيَةُ وَ صَالَ الدَّهْرُ صِيَالَ السَّبُعِ الْعَقُورِ وَ هَدَرَ فَنِيقُ الْبَاطِلِ بَعْدَ كُظُومٍ وَ تَوَاخَى النَّاسُ عَلَى الْفُجُورِ وَ تَهَاجَرُوا عَلَى الدِّينِ وَ تَحَابُّوا عَلَى الْكَذِبِ وَ تَبَاغَضُوا عَلَى الصِّدْقِ فَإِذَا كَانَ ذَلِكَ كَانَ الْوَلَدُ غَيْظاً وَ الْمَطَرُ قَيْظاً وَ تَفِيضُ اللِّئَامُ فَيْضاً وَ تَغِيضُ الْكِرَامُ غَيْضاً وَ كَانَ أَهْلُ ذَلِكَ الزَّمَانِ ذِئَاباً وَ سَلَاطِينُهُ سِبَاعاً وَ أَوْسَاطُهُ أُكَّالًا وَ فُقَرَاؤُهُ أَمْوَاتاً وَ غَارَ الصِّدْقُ وَ فَاضَ الْكَذِبُ وَ اسْتُعْمِلَتِ الْمَوَدَّةُ بِاللِّسَانِ وَ تَشَاجَرَ النَّاسُ بِالْقُلُوبِ وَ صَارَ الْفُسُوقُ نَسَباً وَ الْعَفَافُ عَجَباً وَ لُبِسَ الْإِسْلَامُ لُبْسَ الْفَرْوِ مَقْلُوباً .
معیار تبیین شده در این خطبه نیز یک شاخص بسیار روشن و آسان برای ارزیابی نوع دین‌داری در جامعه کنونی است، اگر ویژگی‌های برشمرده در این خطبه در جامعه ما نیز صدق می‌کند، می‌توانیم حکم کنیم پوستین اسلام در جامعه ما وارونه بر تن شده است.
شاخص پنجم: جایگزینی شیطنت و شبه عقل به جای عقل
امام صادق علیه السلام در روایتی مرفوعه، پس از تعریف عقل، در پاسخ به پرسش راوی در باره عقل معاویه فرمودند آن چه نزد معاویه بود، عقل نبود، بلکه شبه عقل و زیرکی و تیزهوشی شیطنت‌آمیز بود.
- مع، معاني الأخبار أَبِي عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قُلْتُ لَهُ مَا الْعَقْلُ قَالَ مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ وَ اكْتُسِبَ بِهِ الْجِنَانُ قَالَ قُلْتُ فَالَّذِي كَانَ فِي مُعَاوِيَةَ قَالَ تِلْكَ النَّكْرَاءُ وَ تِلْكَ الشَّيْطَنَةُ وَ هِيَ شَبِيهَةٌ بِالْعَقْلِ وَ لَيْسَتْ بِعَقْلٍ.(معانی الاخبار، صص ۲۳۹ ـ ۲۴۰)
بر پایه این شاخص نیز رواج شیطنت‌ها و به کار گرفته شدن هوش و توان خردورزی برای منافع دنیایی و نیاندیشیدن به آخرت و نکوشیدن برای معاد در لایه‌های مختلف حکمرانی جلوه‌ای دیگر از اسلام اموی به شمار می‌رود.
شاخص ششم ـ آموزش یکجانبه ایمان
امام صادق علیه السلام در بیانی بسیار رسا و هشداردهنده یادآور شده‌اند که بنی‌امیه راه آموزش ایمان را روبروی مردم باز گذاشته بودند، ولی راه آموزش شرک را بسته بودند تا مردم به دلیل ناآگاهی از شرک، وقتی به شرک کشانده می‌شوند از آن آگاه نشوند.
- عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمِنْقَرِيِّ عَنْ سُفْيَانَ بْنِ عُيَيْنَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ بَنِي أُمَيَّةَ أَطْلَقُوا لِلنَّاسِ تَعْلِيمَ الْإِيمَانِ- وَ لَمْ يُطْلِقُوا تَعْلِيمَ الشِّرْكِ لِكَيْ إِذَا حَمَلُوهُمْ عَلَيْهِ لَمْ يَعْرِفُوه (الكافي، ج ۲، صص ۴۱۵ ـ ۴۱۶)
این سخن امام صادق علیه السلام هم یک معیار گویا برای ارزیابی نظام آموزشی و فرهنگی ما از نظر دور یا نزدیک بودن به اسلام اموی در دسترس قرار می‌دهد.
شاخص هفتم ـ استفاده از اهرم فشار و زورگویی برای واداشتن مردم به رعایت احکام دینی
در روایتی بسیار مهم، فردی از امام صادق علیه السلام در باره چگونگی تعامل با گروهی از شیعیان باورمند به امیرالمؤمنین علی علیه السلام ولی دارای موضعی متفاوت در باره امام صادق علیه السلام، می‌پرسد. امام صادق علیه السلام پس از اشاره به مراتب مختلف وجودی خداوند و پیامبر و ائمه و پیروان آنها و دیگر مردمان، اظهار می‌دارند که اسلام از هفت بخش تشکیل شده است و فردی که از هر هفت بخش برخوردار باشد دارای ایمان کامل است و دیگران حسب میزان برخورداری خود از این بخشها، دارای مراتب مختلف هستند و باید خیلی مراقب بود که وظایف و بایستگی‌های افراد دارای مراتب بالاتر را بر افراد دارای مراتب پایین‌تر تحمیل نکرد. امام علیه السلام پس از ذکر مثالی فردی که همسایه مسیحی خود را مسلمان کرد ولی به دلیل واداشتن افراطی او به عبادات سبب شد که آن فرد بیش از یک روز مسلمان نماند، فرمودند که حکمرانی اموی بر پایه شمشیر و زورگویی و تندی و ستم بود و حکمرانی ما بر پایه مدارا و الفت و وقار (سنگینی و پختگی) و تقیه (ترس از خدا / یا: پنهان کردن بخشی از ارزشها و باورها از ترس این که مطرح کردن آن آسیبی برساند) و نیک درآمیختن با مردم و تقوای زیاد و سختکوشی است.
- ۳۵- حَدَّثَنَا أَبِي رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ أَبِي الْأَحْوَصِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّ عِنْدَنَا أَقْوَاماً يَقُولُونَ بِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع وَ يُفَضِّلُونَهُ عَلَى النَّاسِ كُلِّهِمْ وَ لَيْسَ يَصِفُونَ مَا نَصِفُ مِنْ فَضْلِكُمْ أَ نَتَوَلَّاهُمْ فَقَالَ لِي نَعَمْ فِي الْجُمْلَةِ أَ لَيْسَ عِنْدَ اللَّهِ مَا لَمْ يَكُنْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ وَ لِرَسُولِ اللَّهُ عِنْدَ اللَّهِ مَا لَيْسَ لَنَا وَ عِنْدَنَا مَا لَيْسَ عِنْدَكُمْ وَ عِنْدَكُمْ مَا لَيْسَ عِنْدَ غَيْرِكُمْ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَضَعَ الْإِسْلَامَ عَلَى سَبْعَةِ أَسْهُمٍ عَلَى الصَّبْرِ وَ الصِّدْقِ وَ الْيَقِينِ وَ الرِّضَا وَ الْوَفَاءِ وَ الْعِلْمِ وَ الْحِلْمِ ثُمَّ قَسَمَ ذَلِكَ بَيْنَ النَّاسِ فَمَنْ جَعَلَ فِيهِ هَذِهِ السَّبْعَةَ الْأَسْهُمِ فَهُوَ كَامِلُ الْإِيمَانِ مُحْتَمِلٌ ثُمَّ قَسَمَ لِبَعْضِ النَّاسِ السَّهْمَ وَ لِبَعْضٍ السَّهْمَيْنِ وَ لِبَعْضٍ الثَّلَاثَةَ الْأَسْهُمِ وَ لِبَعْضٍ الْأَرْبَعَةَ الْأَسْهُمِ وَ لِبَعْضٍ الْخَمْسَةَ الْأَسْهُمِ وَ لِبَعْضٍ السِّتَّةَ الْأَسْهُمِ وَ لِبَعْضٍ السَّبْعَةَ الْأَسْهُمِ فَلَا تَحْمِلُوا عَلَى صَاحِبِ السَّهْمِ سَهْمَيْنِ وَ لَا عَلَى صَاحِبِ السَّهْمَيْنِ ثَلَاثَةَ أَسْهُمٍ وَ لَا عَلَى صَاحِبِ الثَّلَاثَةِ أَرْبَعَةَ أَسْهُمٍ وَ لَا عَلَى صَاحِبِ الْأَرْبَعَةِ خَمْسَةَ أَسْهُمٍ وَ لَا عَلَى صَاحِبِ الْخَمْسَةِ سِتَّةَ أَسْهُمٍ وَ لَا عَلَى صَاحِبِ السِّتَّةِ سَبْعَةَ أَسْهُمٍ فَتُثَقِّلُوهُمْ وَ تُنَفِّرُوهُمْ وَ لَكِنْ تَرَفَّقُوا بِهِمْ وَ سَهِّلُوا لَهُمُ الْمَدْخَلَ وَ سَأَضْرِبُ لَكَ مَثَلًا تَعْتَبِرُ بِهِ إِنَّهُ كَانَ رَجُلٌ مُسْلِمٌ وَ كَانَ لَهُ جَارٌ كَافِرٌ وَ كَانَ الْكَافِرُ يُرَافِقُ الْمُؤْمِنَ فَأَحَبَّ الْمُؤْمِنُ لِلْكَافِرِ الْإِسْلَامَ وَ لَمْ يَزَلْ يُزَيِّنُ الْإِسْلَامَ وَ يُحَبِّبُهُ إِلَى الْكَافِرِ حَتَّى أَسْلَمَ فَغَدَا عَلَيْهِ الْمُؤْمِنُ فَاسْتَخْرَجَهُ مِنْ مَنْزِلِهِ فَذَهَبَ بِهِ إِلَى الْمَسْجِدِ لِيُصَلِّيَ مَعَهُ الْفَجْرَ فِي جَمَاعَةٍ فَلَمَّا صَلَّى قَالَ لَهُ لَوْ قَعَدْنَا نَذْكُرُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ فَقَعَدَ مَعَهُ فَقَالَ لَهُ لَوْ تَعَلَّمْتَ الْقُرْآنَ إِلَى أَنْ تَزُولَ الشَّمْسُ وَ صُمْتَ الْيَوْمَ كَانَ أَفْضَلَ فَقَعَدَ مَعَهُ وَ صَامَ حَتَّى صَلَّى الظُّهْرَ وَ الْعَصْرَ فَقَالَ لَوْ صَبَرْتَ حَتَّى تُصَلِّيَ الْمَغْرِبَ وَ الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ كَانَ أَفْضَلَ فَقَعَدَ مَعَهُ حَتَّى صَلَّى الْمَغْرِبَ وَ الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ ثُمَّ نَهَضَا وَ قَدْ بَلَغَ مَجْهُودَهُ وَ حَمَلَ عَلَيْهِ مَا لَا يُطِيقُ فَلَمَّا كَانَ مِنَ الْغَدِ غَدَا عَلَيْهِ وَ هُوَ يُرِيدُ بِهِ مِثْلَ مَا صَنَعَ بِالْأَمْسِ فَدَقَّ عَلَيْهِ بَابَهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ اخْرُجْ حَتَّى نَذْهَبَ إِلَى الْمَسْجِدِ فَأَجَابَهُ أَنِ انْصَرِفْ عَنِّي فَإِنَّ هَذَا دِينٌ شَدِيدٌ لَا أُطِيقُهُ فَلَا تَخْرَقُوا بِهِمْ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ إِمَارَةَ بَنِي أُمَيَّةَ كَانَتْ بِالسَّيْفِ وَ الْعَسْفِ وَ الْجَوْرِ وَ أَنَّ إِمَارَتَنَا بِالرِّفْقِ وَ التَّأَلُّفِ وَ الْوَقَارِ وَ التَّقِيَّةِ وَ حُسْنِ الْخُلْطَةِ وَ الْوَرَعِ وَ الِاجْتِهَادِ فَرَغِّبُوا النَّاسَ فِي دِينِكُمْ وَ فِيمَا أَنْتُمْ فِيه (الخصال، ج۲، صص: ۳۵۴ ـ ۳۵۵)
با توجه به فضای این روایت و تصریحات بخش نخست آن که در باره مسائل دینی است، می‌توان ذیل روایت را به پیامدهای دو شیوه حکمرانی اموی و اهل بیتی در عرصه دین‌داری پیوند داد. بر این اساس، اگر دین‌داری و دین‌ورزی ما همراه با مدارا و الفت‌آفرینی نباشد و موجب روی‌گرداندن مردمان شود و یا اگر قرار باشد از شمشیر و زورگویی برای واداشتن مردم به رعایت احکام الهی مدد بجوییم، این احتمال باید در ذهنمان تقویت شود که به دین‌داری به سبک اموی نزدیک شده‌ایم.
سخن آخر
بنی‌امیه به تاریخ پیوسته‌اند و دیگر نشانی از آنها باقی نمانده است ولی چه بسا خوی اموی در عرصه‌های مختلف از جمله در سبک دین‌داری امتداد داشته باشد و لذا شاخصهای بیان شده از سوی معصومان علیهم السلام می‌تواند راهنمای بسیار خوب و قابل اعتمادی برای جلوگیری از ریشه دواندن این خو نزد ما و متولیان امور دینی در جامعه ما باشد. مراقبت از دین مردم و مرزبانی از اندیشه‌ها و رفتارهای دینی آنها بیش از هر کس بر دوش عالمان دین است. مرحوم شریعتی برداشت زیبایی از هل من ناصر ینصرنی گفتن امام حسین علیه السلام در آخرین لحظات حیات دارد و این پرسش را نه از مردمان حاضر در آن صحنه بلکه پرسش از همه تاریخ می‌داند، پرسشی که همچنان پژواک آن در گوش‌ها طنین انداخته است، با الهام از این برداشت زیبای مرحوم دکتر شریعتی، می‌توان آن سخن غرای امام خمینی در مراسم مربوط به اعتراض به کاپیتولاسیون در سال ۱۳۴۲ را که فریاد برآوردند: “ای سران اسلام، به داد اسلام برسید، ای علمای نجف، به داد اسلام برسید، ای علمای قم، به داد اسلام برسید”، خطاب به همه علما در مراحل پیش روی انقلاب اسلامی شمرد. مادام که نهضت امام زنده است، باید علمای اسلام نگران منحرف شدن این نهضت از اسلام اهل بیت علیهم السلام و حرکت به سوی اسلام اموی و یا حتی تبدیل شدن آن به اسلام اموی باشند.
دیدگاهتان را بنویسید