نگاهی به کاربردهای تاریخی واژه آیه در قرآن
ارائه شده در سلسله نشستهای تاریخ در قرآن، پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت علیهم السلام و مرکز همکاریهای علمی و بین الملل دفتر تبلیغات اسلامی ـ ۱ اردیبهشت ۱۴۰۱
مقدمه و بیان مسأله
موضوعاتی همچون اسلامی‌سازی دانش تاریخ اکنون نیازمند زنجیره‌ای از مطالعات بنیادی دینی بدور از شعارزدگی‌ها و شتاب‌زدگی‌هاست. این مطالعات بیش و پیش از هر چیز باید در بستر قرآن صورت بندد. به بیانی دیگر پیش از آن که بخواهیم از انگاره‌ای با عنوان دانش تاریخ با رویکرد دینی (اسلامی) سخن بگوییم باید به پاسخی آشکار، مستدل و همه‌جانبه برای این پرسش دست یافته باشیم که قرآن چگونه به مسائل تاریخی پرداخته است؟ روشن است که واژه تاریخ که البته خود حدود هشت معنی مختلف دارد در قرآن به کار نرفته، بنا بر این کوشش برای یافتن واژگانی از قرآن که بتواند معادل واژه تاریخ در یکی از این معانی چندگانه آن در نظر گرفته شود، یکی از اقدامات اولیه و مقدماتی در این زمینه به شمار می‌رود. یکی از واژه‌های قرآنی که برای اشاره به رویداد تاریخی (تاریخ به معنی رویداد) به کار رفته است و واکاوی آن می‌تواند به ما برای رسیدن به دیدگاه قرآن در باره تاریخ کمک کند، واژه “آیه” است.
نگاهی به معنی واژه آيه
ريشة واژه آیه يعنی أ ـ و ـ ي به مفهوم توجه و آهنگ جايي را کردن است تا در آن جا آرام گرفته شود و خود واژة آيه هم به معنای مقصد مطلوب و يا ابزار رسيدن به اين مقصد مطلوب است. (التحقيق فی کلمات القرآن الکريم، ج ۱، ص ۱۸۷ و برای دیگر دیدگاهها ر.ک. مفردات الراغب الاصفهانی مع ملاحظات العاملی، صص ۹۰ ـ ۹۱). واژه آیه که احتمالا بر وزن فَعلَه است به مفهوم علامت و نشانه و هدایتگر انسان به سوی یک معنی خاص به کار رفته است.
کاربردهای تاریخی واژه آیه در قرآن
واژه آیه و جمع آن آیات دارای کاربرد بسیار در قرآن است. ولی از مجموعه کاربردهای آن، دست کم ۱۷ بار آن برای اشاره به رويدادهای تاريخی است که بخش عمده آن در پی می‌آید. برای رعایت کوتاهی این متن از جمله‌های درود بر پیامبران و ترجمه آیات چشم پوشیده شده است.
یک. برشهایی از تاریخ حضرت موسی علیه السلام: نجات بدن فرعون، ارسال موسی برای بیرون بردن قومش از تاریکیها به سوی نور و نجات موسی و غرق شدن دیگران
- يونس (ک۱۰)، ۹۲: فَالْيَوْمَ نُنَجِّيكَ بِبَدَنِكَ لِتَكُونَ لِمَنْ خَلْفَكَ آيَةً وَ إِنَّ كَثيراً مِنَ النَّاسِ عَنْ آياتِنا لَغافِلُونَ
- ابراهيم (ک۱۴)، ۵ : وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسى بِآياتِنا أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَكَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ وَ ذَكِّرْهُمْ بِأَيَّامِ اللَّهِ إِنَّ في ذلِكَ لَآياتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ
- شعراء(ک۲۶)، ۶۵ ـ ۶۷ : وَ أَنْجَيْنا مُوسى وَ مَنْ مَعَهُ أَجْمَعينَ ـ ثُمَّ أَغْرَقْنَا الْآخَرينَ ـ إِنَّ في ذلِكَ لَآيَةً وَ ما كانَ أَكْثَرُهُمْ مُؤْمِنينَ
دو ماجرای حضرت.یوسف علیه السلام و برادرانش
- يوسف (ک۱۲)، ۷ : لَقَدْ كانَ في يُوسُفَ وَ إِخْوَتِهِ آياتٌ لِلسَّائِلينَ
سه. مجازات شدن قوم لوط: زیر و رو شدن قوم لوط و بارش سجیل بر آنها و بارش باران بد بر آنها
- حجر (ک۱۵)، ۷۳ ـ ۷۵ : فَأَخَذَتْهُمُ الصَّيْحَةُ مُشْرِقينَ ـ فَجَعَلْنا عالِيَها سافِلَها وَ أَمْطَرْنا عَلَيْهِمْ حِجارَةً مِنْ سِجِّيلٍ ـ إِنَّ في ذلِكَ لَآياتٍ لِلْمُتَوَسِّمينَ
- شعراء (ک۲۶)، ۱۷۳ ـ ۱۷۴: وَ أَمْطَرْنا عَلَيْهِمْ مَطَراً فَساءَ مَطَرُ الْمُنْذَرينَ ـ إِنَّ في ذلِكَ لَآيَةً وَ ما كانَ أَكْثَرُهُمْ مُؤْمِنينَ
چهار . هلاک شدن پیشینیان
- طه (۲۰)، ۱۲۸: أَ فَلَمْ يَهْدِ لَهُمْ كَمْ أَهْلَكْنا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ يَمْشُونَ في مَساكِنِهِمْ إِنَّ في ذلِكَ لَآياتٍ لِأُولِي النُّهى
- سجده (ک۳۲)، ۲۶ : أَ وَ لَمْ يَهْدِ لَهُمْ كَمْ أَهْلَكْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْقُرُونِ يَمْشُونَ في مَساكِنِهِمْ إِنَّ في ذلِكَ لَآياتٍ أَ فَلا يَسْمَعُونَ
پنج . ماجرای حضرت مریم سلام الله علیها و حضرت عیسی علیه السلام: مریم و پسرش، پسر مریم و مادرش
- انبیاء (ک۲۱)، ۹۱: وَ الَّتي أَحْصَنَتْ فَرْجَها فَنَفَخْنا فيها مِنْ رُوحِنا وَ جَعَلْناها وَ ابْنَها آيَةً لِلْعالَمينَ.
- مؤمنون (ک۲۳)، ۵۰ : وَ جَعَلْنَا ابْنَ مَرْيَمَ وَ أُمَّهُ آيَةً وَ آوَيْناهُما إِلى رَبْوَةٍ ذاتِ قَرارٍ وَ مَعينٍ
شش. برشهایی از دعوت حضرت نوح علیه السلام: غرق شدن قوم نوح، نجات نوح و همراهانش و غرق شدن دیگران
- فرقان (ک۲۵)، ۳۷ (و ۳۸): وَ قَوْمَ نُوحٍ لَمَّا كَذَّبُوا الرُّسُلَ أَغْرَقْناهُمْ وَ جَعَلْناهُمْ لِلنَّاسِ آيَةً ـ (وَ عاداً وَ ثَمُودَ وَ أَصْحابَ الرَّسِّ وَ قُرُوناً بَيْنَ ذلِكَ كَثيراً)
- شعراء (ک۲۶)، ۱۱۹ ـ ۱۲۱ : فَأَنْجَيْناهُ وَ مَنْ مَعَهُ فِي الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ ـ ثُمَّ أَغْرَقْنا بَعْدُ الْباقينَ ـ إِنَّ في ذلِكَ لَآيَةً وَ ما كانَ أَكْثَرُهُمْ مُؤْمِنينَ
هفت. هلاک قوم عاد
- شعراء (ک۲۶)، ۱۳۹: فَكَذَّبُوهُ فَأَهْلَكْناهُمْ إِنَّ في ذلِكَ لَآيَةً وَ ما كانَ أَكْثَرُهُمْ مُؤْمِنينَ
هشت . مجازات قوم ثمود
- شعراء (ک۲۶)، ۱۵۸: فَأَخَذَهُمُ الْعَذابُ إِنَّ في ذلِكَ لَآيَةً وَ ما كانَ أَكْثَرُهُمْ مُؤْمِنينَ
- نمل (ک۲۷)، ۵۲ : فَتِلْكَ بُيُوتُهُمْ خاوِيَةً بِما ظَلَمُوا إِنَّ في ذلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ
نُه. مجازات قوم شعیب
- شعراء (ک۲۶)، ۱۸۹ ـ ۱۹۰ : فَكَذَّبُوهُ فَأَخَذَهُمْ عَذابُ يَوْمِ الظُّلَّةِ إِنَّهُ كانَ عَذابَ يَوْمٍ عَظيمٍ ـ إِنَّ في ذلِكَ لَآيَةً وَ ما كانَ أَكْثَرُهُمْ مُؤْمِنينَ
ابعاد شایسته تأمل در باره کاربردهای تاریخی واژه آیه
با درنگی در باره آیات پیش‌گفته با نکاتی روبرو می‌شویم که با توجه به باور ما در باره قرآن به عنوان سخنی حکیمانه از جانب خداوند حکیم، نمی‌توانیم آنها را اتفاقی و یا کم اهمیت بیانگاریم و به سادگی از کنار آنها بگذریم.به نظر می‌رسد تأمل در این نکات و مطالعه بیشتر در باره آنها ما را به سوی افقهایی نو در زمینه نگاه تاریخی قرآن رهنمون می‌شود. به عنوان مثال این نکته بسیار قابل توجه است که همه آیات دارای کاربرد تاریخی واژه آیه در سورههای مکی قرار دارند و هیچ سوره مدنی در این زمینه وجود ندارد. با توجه به دیدگاههایی که در باره سورههای مکی و مفاهیم و رویکردهای آن وجود دارد، می‌توان در پرتو توجه به مکی بودن آن آیات، درکی متفاوت از این آنها داشت. ملاحظاتی دیگر از این دست عبارتند از: کاربرد این واژه به صورت مفرد (آیه) و یا به صورت جمع (آیات)، تکرار آن برای برخی از رویدادها و عدم تکرار برای برخی دیگر، کاربرد آن به صورت مستقل یا مضاف (مثلا آیاتنا)، همراه داشتن علامت تأکید (إن فی ذلک لآیه) و عدم آن، کاربرد آن در جملة اسمیه یا فعلیه، استفاده یا عدم استفاده از فعل جعلنا برای یادکرد آن، جایگاه سوره‌ی در بردارنده این آیات در سیر نزول قرآن و جز آن. بررسی این ابعاد و ملاحظات می‌تواند ابعاد تازه‌ای از کاربرد واژه آیه به مثابه یک واژه تاریخی را برای ما بازنمایاند. ادامه این گفتار به بررسی دو نمونه از این ملاحظات اختصاص یافته است.
گونهشناسی کسانی که رویدادهای تاریخی برای آنها آيه است
یکی از نکات شایسته توجه در آیاتی که ذکر شد این است که آیه بودن یک رویداد تاریخی برای چه کسی است؟ یعنی خداوند آن را برای چه کسانی آیه قرار داده است. جالب است که در این جا نیز با نُه گونه متفاوت به شرح زیر روبرو هستیم:
ـ مشخص نبودن مخاطب: در تعدادی قابل توجه از این آیات، مخاطب مشخص نشده است و فقط گفته شده که این رویداد یک آیه است (مانند مؤمنون، ۵۰) و یا در این رویداد یک یا چند آیه وجود دارد (مانند: شعراء، ۶۷)
ـ پسینیان ـ آیه ۹۲ سوره مبارکه يونس و نجات بدن فرعون برای کسی یا کسانی که پس از او می‌آیند: لِتَكُونَ لِمَنْ خَلْفَكَ آيَةً
ـ پرسندگان ـ آیه ۷ سوره مبارکه یوسف، و ماجرای یوسف و برادرانش: آياتٌ لِلسَّائِلينَ
ـ هر شکیبای بسیار شکرکننده ـ آیه ۵ سوره مبارکه ابراهیم و برشی از داستان حضرت موسی: لَآياتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ
ـ هوشمندان ـ آیه ۷۵ سوره مبارکه حجر و ماجرای قوم لوط: لَآياتٍ لِلْمُتَوَسِّمينَ
ـ صاحبان خرد ـ آیه ۱۲۸ سوره مبارکه طه و هلاک پیشینیان: لَآياتٍ لِأُولِي النُّهى
ـ جهانیان (و یا جن و انس) ـ آیه ۹۱ سوره مبارکه انبیاء: آيَةً لِلْعالَمينَ
ـ مردمان ـ آیه ۳۷ سوره مبارکه فرقان و ماجرای غرق شدن قوم نوح: جَعَلْناهُمْ لِلنَّاسِ آيَةً
ـ گروهی که می‌دانند ـ آیه ۵۲ سوره مبارکه نمل و مجازات قوم ثمود: لَآيَةً لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ
گونهشناسی رویدادهایی که خود نشانه هستند و رویدادهایی که در آنها نشانه وجود دارد
رویدادهای تاریخی مورد بحث ما، از منظری دیگر به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند:
ـ دسته‌ای که در آنها خودِ رویداد یک نشانه شمرده شده است، مانند نجات بدن فرعون که قرآن می‌فرماید لِتَكُونَ لِمَنْ خَلْفَكَ آيَةً (یونس، ۹۲) و آیه قرار گرفتن مریم و عیسی: وَ جَعَلْناها وَ ابْنَها آيَةً لِلْعالَمينَ. (انبیاء، ۹۱) و وَ جَعَلْنَا ابْنَ مَرْيَمَ وَ أُمَّهُ آيَةً (مؤمنون، ۵۰) و نیز ماجرای نوح: جَعَلْناهُمْ لِلنَّاسِ آيَةً (فرقان، ۳۹)
ـ دسته‌ای که در آنها رویداد دربردارنده یک یا چند نشانه شمرده شده است، مانند جریان یوسف در آیه ۷ سوره یوسف: لَقَدْ كانَ في يُوسُفَ وَ إِخْوَتِهِ آياتٌ لِلسَّائِلينَ و یا ماجرای موسی در آیه ۵ سوره مبارکه ابراهیم: إِنَّ في ذلِكَ لَآياتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ و نیز ماجرای قوم لوط در آیه ۷۵ سوره حجر: إِنَّ في ذلِكَ لَآياتٍ لِلْمُتَوَسِّمينَ و یا هلاک اقوام پیشین در آیه ۱۲۸ سوره مبارکه طه و آیه ۲۶ سوره مبارکه سجده: إِنَّ في ذلِكَ لَآياتٍ و نیز برشی دیگر از تاریخ حضرت موسی و حضرت نوح و قوم عاد و قوم ثمود و قوم لوط و قوم شعیب به ترتیب در آیات ۹۶ و ۱۲۱ و ۱۳۹ و ۱۵۸ و ۱۷۴ و ۱۹۰ سوره مبارکه شعرا: إِنَّ في ذلِكَ لَآيَةً و سرانجام قوم ثمود در آیه ۵۲ سوره مبارکه نمل: إِنَّ في ذلِكَ لَآيَةً.
چرایی این تفاوت در چگونگی پیوند نشانه با رویداد تاریخی اکنون بر ما پوشیده است ولی بر این باوریم ادامه ژرف‌کاوی‌ها و بررسی‌ها مطالعات می‌تواند این پرسش را نیز پاسخ دهد و جانبی دیگر از نگاه قرآن به رویداد تاریخی را به ما نشان دهد.
جمعبندی
همان گونه که ملاحظه شد در برخی از سورههای مکی قرآن، پارهای از رویدادهای تاریخی نشانه خدا و یا دربردارنده نشانه یا نشانه‌هایی برای خدا به صورت مستقل یا مضاف و نیز همراه یا فاقد علامت تأکید برای گروهی مشخص یا نامشخص از مخاطبان شمرده شده است. این نکته می‌تواند موضوع مطالعات و پژوهش‌هایی گسترده قرار گیرد. پرداختن به این دسته از واژگان و اصطلاحات قرآنی که در بردارنده پیامی در باره تاریخ‌نگری است، می‌تواند دریچه‌هایی نو برای فهم نگاه دین اسلام به تاریخ در برابر ما بگشاید و این مهم از جمله گامهای ضروری برای داوری در باره مفهوم، ابعاد و بایسته‌های تاریخنگاری اسلامی است.
دیدگاهتان را بنویسید