روز یکشنبه ۲۱ فروردین ۱۴۰۱، بحثی با عنوان “بایسته‌های اخلاق اجتماعی شیعیان در نیمه قرن دوم هجری؛ بازخوانی یک نامه” در سلسله نشستهای مجازی مؤسسه مفتاح کرامت در ماه مبارک رمضان با محویت اخلاق اجتماعی ارائه شد که چکیده آن چنین است:
مقدمه
سه مقدمه پیش از ورود به اصل بحث لازم است:
مقدمه اول ـ این گفتار در پیوند محتوایی و در بخشهایی از آن برگرفته از مقاله‌ای است که پیش از این با عنوان “امام صادق علیه السلام و سبک زندگی یک مسلمان” منتشر شده است. اخلاق اجتماعی به گونه‌های مختلف تعریف شده است و تعریف مورد نظر از اخلاق اجتماعی در این بحث چنین است: اخلاق اجتماعی مجموعه بایدها و نبایدهایی است که فرد در گستره روابط اجتماعی صرف‌نظر از الزامات قانونی (این که قانون در باره آنها چه موضعی دارد) بر پایه یک باور درونی و با هدف تعالی روحی خود یا تعالی جامعه در مواجهه با دیگران آنها را رعایت می‌کند.
مقدمه دوم ـ نامه‌ای مهم از امام صادق علیه السلام به یاران خود در دست است که قديمترين نقل آن در بخش الروضه کتاب الکافی مرحوم کلينی (ج ۸، صص ۲ـ۱۴) آمده است. وثاقت نامه، به دلیل استفاضه و همچنین به دلیل اعتبار یکی از طریقهای نقل آن، محل تردید نیست. در مقدمة اين نامه چنين آمده است که وقتی امام صادق عليه السلام اين نامه را خطاب به ياران و پيروان خود نوشت، به آنها دستور داد مدام به اين نامه توجه داشته باشند و در آن تأمل کنند و بکوشند به آن پايبند باشند و به آن عمل کنند. شيعيان آن حضرت هم اين نامه در نمازخانههای داخل منازل خود گذاشته بودند و بعد از انجام فريضة نماز به تأمل در آن میپرداختند. گزاره‌های مربوط به اخلاق اجتماعی در این نامه، موضوع بحث ماست.
مقدمه سوم ـ شیعیان در آغاز استیلای عباسیان در معرض تهدیدهای هویتی تازه‌ای قرار گرفتند. قرائنی نشان می‌دهد که این نامه امام صادق علیه السلام پس از زوال بنی‌امیه و در دوران سخت و پرتنگنای عباسی نوشته شده است. بر این پایه می‌توان گفت کارکرد اصلی این نامه حفظ هویت شیعی در برابر تهدیدها و چالشهای هویتی آن روزگار بوده است و همین نکته حلقه وصل مفاد آن نامه با چالشهای روزگار ماست.
دسته‌بندی محتوای نامه
اگر مفاد این نامه در قالب سه محور رابطه انسان با خدا، رابطه انسان با خود و رابطه انسان با دیگران دسته‌بندی شود، می‌توان دست کم به ۲۲ گزاره دال بر توصیه امام صادق علیه السلام به چگونگی رابطه شیعیان با دیگران به این شرح دست یافت: حفظ آرامش و وقار و سکينه، حفظ حياء و دوری جستن از هر آن چه صالحان پيش از ما از آنها دوری جستهاند، خوشرفتاری با مخالفان و دوری جستن از شدت بخشيدن به مخالفت با آنها (دو بار ذکر شده است)، برخورد نيکو داشتن با بدرفتاريها برای جلوگيری از ناديده گرفته شدن و زير پا ماندن حق، بازداشتن زبان جز از خير و پرهيز از بدگويي و تهمت و دشمنیورزی، سکوت جز در آن چه برای آخرت سودمند باشد، شکيبايي ورزيدن در برابر مشکلاتی که دشمنان در برابر پایبندی به حق ايجاد میکنند، خوش رفتاری با مردم، پرهيز از دشنام دادن به دشنام دهندگان به خدا و اولياء خدا، مهرورزی به مستمندان و دوری جستن از خوار شمردن و تکبر ورزيدن به آنها، دوری جستن از فخرفروشی و خودبزرگبينی، دوری جستن از بغی و تعدی به حقوق ديگران، دوری جستن از حسد، پرهیز از کمک به ستم کننده به مسلمانان مظلوم، کمک به همديگر، دوری جستن در حد توان از بدگوئی عليه صالحان نزد پيشواي جامعة اسلامی و در تنگنا قرار دادن امام، دوری جستن از در تنگنا قرار دادن برادران مسلمان، دقت در مرزبندیهای اعتقادی و اجتماعی و دقت در اين که انسان در شمار اهل باطل قرار نگيرد، پرهيز از قرار دادن خدا و امام و دين در معرض دشمنيهای اهل باطل، قرار دادن حب و بغضها بر اساس معيارهای خداپسندانه، عادت دادن نفس به بلاء و مصيبت در دنيا و تدبر در مصائب پيامبران که قرآن آنها را ذکر کرده است، و پيروی کردن از هدايت و وقار و آرامش و حلم و خشوع و تقوا و راستگويی و وفای به عهد صالحان.
این گزاره‌ها که هر یک از آنها نیازمند شرح و بسط است و تنها گزیده‌ای از آن به اختصار تمام در نشست توضیح داده شد، قابل دسته‌بندی در سه محور کلی خردورزی، اخلاق‌مداری و مسؤولیت اجتماعی است. به بیان دیگر اخلاق اجتماعی بر پایه تعریفی که از آن ارائه شد، از دیدگاه امام صادق علیه السلام دارای این سه ویژگی است.
جمع‌بندی
پرسش از هویت شیعی در عرصه اجتماع یک پرسش کهن است و چنین برمی‌آید که کتابهایی مانند صفات الشیعه اثر شیخ صدوق (۳۸۱ ق.) که بخشی از روایات آن به آداب معاشرت اختصاص دارد در پاسخ به همین نیاز نوشته شده باشد. ما اکنون نیز در برابر این پرسش هویتی قرار داریم که ما کیستیم؟ نشانه‌های هویتی ما در عرصه اجتماع و در تعامل با دیگران چه باید باشد؟ با وجود همه تأملات و احتیاطها در مسأله تطبیق و تعمیم‌های تاریخی، به نظر می‌رسد امروزه نیز که فاصله گرفتن جامعه ما از اخلاق اجتماعی مورد اشاره در آموزه‌های دینی نادیده‌گرفتنی نیست، می‌توان با الگو قرار دادن این نامه مهم امام صادق علیه السلام اخلاق اجتماعی خود بر پایه رهنمودهای آن حضرت بازتعریف و بازآرایی کرد و با عمل به آنها هویت متمایز پیروان واقعی مکتب اهل بیت علیهم السلام را در عرصه اجتماعی به دیگران شناساند.
امام صادق علیه السلام در بخشی از این نامه، وجه هویت‌بخشی آن را اینگونه برجسته ساخته‌اند:
هَذَا أَدَبُنَا أَدَبُ اللَّهِ فَخُذُوا بِهِ وَ تَفَهَّمُوهُ وَ اعْقِلُوهُ وَ لَا تَنْبِذُوهُ وَرَاءَ ظُهُورِكُمْ مَا وَافَقَ هُدَاكُمْ أَخَذْتُمْ بِهِ وَ مَا وَافَقَ هَوَاكُمْ طَرَحْتُمُوهُ وَ لَمْ تَأْخُذُوا بِهِ
یعنی:
اين آداب (پيشنهادی) ماست که همان آداب خدايي است، آن را دريابيد و آن را فهم کنيد و در آن بيانديشيد و آن را پشت سر خود نيناندازيد، اگر چنين کنيد و به اين آداب عمل کنيد، به آن چه سازگار با هدايتيافتگی شماست دست يافتهايد و به آن چه سازگار با هواپرستی شماست پشت کردهايد و آن را وانهادهايد.
این توصیه‌ها چندی است در جامعه ما نه در سطح حکمرانی و نه در سطح عمومی شنیده نمی‌شود، ولی وظیفه زنده نگاه داشتن آنها و جلوگیری از فراموش شدن کامل آنها همچنان بر دوشها سنگینی می‌کند.
دیدگاهتان را بنویسید