ارائه شده در اولین همایش ملی مطالعات اربعین، بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی، شعبه قم ـ دوشنبه ۵ مهر ۱۴۰۰

اَلسَّلامُ عَلى وَلِىِّ اللَّهِ وَ حَبیبِهِ ـ اَلسَّلامُ عَلى خَلیلِ اللَّهِ وَ نَجیبِهِ ـ اَلسَّلامُ عَلى صَفِىِّ اللَّهِ وَابْنِ صَفِیِّهِ ـ اَلسَّلامُ عَلىَ الْحُسَیْنِ الْمَظْلُومِ الشَّهیدِ ـ اَلسَّلامُ على اَسیرِ الْکُرُباتِ وَ قَتیلِ الْعَبَراتِ

مقدمه

ضمن تسلیت ایام اربعین شهادت سیدالشهداء علیه السلام، از دوستان بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی ـ شعبه قم برای ابتکار در انتخاب موضوع این همایش ملی تشکر میکنم. انتخاب این موضوع یعنی ایستادن پس از مدتی حرکت و نگاه کردن به راه طی شده و راه پیش رو و ارزیابی وضعیت خود.

تحول کمی و کیفی در مطالعات اربعین

همزمان با گسترش چشمگیر سنت دیرپای پیاده‌روی اربعین در دو دهه اخیر، مطالعات اربعین نیز یکباره دستخوش تحول کمی و کیفی گسترده‌ای شد. اگر تا پیش از دو دهه اخیر مطالعات و پژوهشهای اربعین تنها محدود به این بود که آیا خاندان رسالت پس از رهایی از اسارت در اربعین همان سال ۶۱ ق. در مسیر بازگشت به مدینه از کربلا عبور کردند و یا در سال بعد، اکنون شاهد نوشته‌های گوناگون و پرشماری از منظرهای مختلف در باره اربعین هستیم.

دسته‌بندی‌های ممکن برای مطالعات و پژوهشهای اربعین

مطالعات و پژوهشهای گسترده اربعینی از منظرهای مختلف قابل دسته‌بندی است. مثلا می‌توان این مطالعات را به مطالعات علمی و هنری تقسیم کرد و سپس مطالعات علمی را بر اساس تبار دانشی موضوعات به شاخه‌های مختلف تقسیم و برای هر یک از شاخه‌ها نیز، نمونه‌‌هایی را ذکر نمود؛ مانند مطالعات قرآنی و روایی (برای بررسی ریشه‌های تاریخی و روائی پیاده‌روی و آداب آن)، کلامی (از منظر پیوند آن با عقلانیت و مهدویت)، تاریخی (اعم از تاریخ نخستین اربعین و تاریخ پیاده‌روی اربعین و سندپژوهی متنی و تصویری پیاده‌روی در سده اخیر)، فلسفه تاریخی (پیوند پیاده‌روی با سنتهای الهی و تداوم تاریخی جریان حق و مهدویت)، عرفانی و سلوکی، اخلاقی و تربیتی، فقهی، جامعه‌شناختی، روانشناختی، فرهنگی، ارتباطاتی (رسانه‌ای و نشانه‌شناختی)، مردم‌شناختی، سیاسی، اقتصادی، سیاحتی و جهانگردی، روابط بین‌الملل (اعم از روابط دو کشور ایران و عراق و مسائل منطقه‌ای مانند مقاومت و مسائل جهانی).

این مطالعات را از نظر رویکردی نیز می‌توان به مطالعات با رویکرد سیاسی یا فرهنگی یا دینی یا آیینی و یا تمدنی تقسیم کرد. از نظر ژرفای بررسی نیز این مطالعات قابل تقسیم به مطالعات روایی و تحلیلی و تبیینی و ترویجی است، همان طور که از نظر سطح تحلیل نیز به مطالعات فردی، خانوادگی (با تأکید بر نقش زنان)، اجتماعی و تمدنی قابل تقسیم است.

تقسیم‌بندی‌های دیگری هم می‌توان به آن چه ذکر شد، افزود، مثلا مطالعات اربعین را از نظر دینی به سه سطح مطالعات درون دینی، بین الادیانی و فرادینی می‌توان تقسیم کرد. مطالعات درون دینی و حتی درون‌مذهبی اربعین که روشن است کدامهاست، ولی مطالعات مربوط به مقایسه پیاده‌روی اربعین با پیاده‌روی به قصد زیارت در دیگر ادیان مانند پیاده‌روی در مسیر یاکوب به سوی زیارتگاه سنت جیمز در اسپانیا و یا پیاده‌روی به سوی کلیسای ماریا بیستریسا Marija Bistrica در منطقه زابک Zabok  در پنجاه کيلومتری زاگرب از نمونه‌های مطالعات بین الادیانی و مطالعه در زمینه پیامهای بشری و انسانی اربعین در شمار مطالعات فرادینی قرار می‌گیرد.

اگر روزی بانک جامع نوشته‌های مرتبط با اربعین تشکیل شود، از طریق کلیدواژه‌های کتابها و مقالات و سخنرانی‌ها و مصاحبه‌ها می‌توان به یک دسته‌بندی دقیق‌تر از آثار اربعینی دست یافت.

مطالعات در اربعین و مطالعات در باره اربعین

افزون بر مطالعات و پژوهشهایی که ذکر شد و می‌توان آن را مطالعات و پژوهشهای در باره اربعین خواند، گونه‌ای دیگر از پژوهش وجود دارد که می‌توان آن را پژوهش در اربعین و در بستر اربعین نامید. مهمترین نمونه و شاید هم تنها نمونه مستند موجود در این زمینه، نظرسنجی امریکاییها در اربعین ۲۰۱۵م. است که متن کامل گزارش آن در پژوهش شماره ۳۹ ـ ۲۰۱۶ دپارتمان علوم سیاسی دانشگاه ام. آی. تی. (Massachusetts Institute of Technology) در ۱۸۰ صفحه در ۲۰ اکتبر سال ۲۰۱۶م. با عنوان زیر منتشر شده است:

To Karbala: Surveying Religious Shi’a from Iran and Iraq

پیش از این هم در همین کانال گفته شده بود که این نظرسنجی با مدیریت یکی از دانشیاران دانشکده علوم سیاسی دانشگاه ام. آی. تی. و با حمایت انجمن آندرو کارنگی Andrew Carnegie و دفتر پژوهشهای ارتش آمریکا و به کمک ۵۱ پژوهشگر از دانشگاه کوفه و از طریق مصاحبه با ۴۰۷۸ زائر اربعین (۲۴۱۰ زائر عراقی و ۱۶۶۸ زائر ایرانی) صورت گرفته است. محورهای ده‌گانه اصلی نظرسنجی در این طرح که دامنه گسترده‌ای از امور دینی و سیاسی را دربرمی‌گیرد، عبارت است از: وسائل ارتباط جمعی و روابط اجتماعی، فرقه‌گرایی، دین، تقلید، مسائل جنسیتی و امور زنان، دمکراسی و حقوق بشر، وضعیت دمکراسی در ایران و عراق، منازعات منطقه‌ای، پرونده هسته‌ای ایران و روابط بین‌الملل، و موضع شیعیان نسبت به امریکا و جامعه جهانی.

ترجمه عربی این کتاب با عنوان روی جلد “الوجهه کربلاء” و داخل جلد ” الوجهه کربلاء؛ رحله المسیر من ایران الی العراق ” از سوی دفتر بیروت المرکز الاسلامی للدراسات الاستراتیجیه وابسته به العتبه العباسیه المقدسه و به عنوان اولین شماره در فروست سلسله الاستشراق السیاسی الحدیث با ترجمه نور علاء الدین در ۳۴۴ صفحه در سال ۲۰۱۷ م. / ۱۴۳۸ ق. منتشر شده است.

این نظرسنجی به این دلیل در ایام پیاده‌روی اربعین صورت گرفته است که این رویداد فرصتی بی‌بدیل برای مواجهه مستقیم با اصلی‌ترین کنش‌گران شیعی پای‌بند به باورهای شیعی به ویژه زنان و نظرسنجی در موضوعاتی بسیار دشوار است که در مکان و زمان دیگر و با روشهای سنتی امکان پرداختن به آن وجود ندارد.

ویژگی مشترک مطالعات کنونی اربعین

در نگاهی کلی مطالعات کنونی اربعین دارای چند ویژگی تقریبا مشترک است:

• پا فراتر نهادن از گزارش محض و ورود به عرصه تحلیل و تبیین
• عطف توجه از وجه محض دینی اربعین به ابعاد اجتماعی آن
• محدود ماندن نسبی همه آنها به مطالعات وصفی و بیان وضع موجود و شناخت وضعیت کنونی و شناساندن آن. مطالعات آینده‌پژوهانه اربعین هم ناظر به وصف آینده‌های محتمل است.

درنگی در بسندگی مطالعات کنونی اربعین

در پاسخ به این پرسش که آیا مطالعات کنونی اربعین به شکل کنونی و با ویژگی‌هایی که گفته شد، بسنده است یا نه، باید گفت اگر ما برگزاری اربعین به صورت کنونی را آرمانی‌ترین و مطلوب‌ترین نوع برگزاری آن بدانیم، می‌توانیم بگوییم گونه‌ها و گستره مطالعات کنونی خوب و بسنده است و همین‌ها باید ادامه پیدا کند و نیازی به گونه‌ای نو از مطالعات و پژوهشها نیست، اما اگر تحلیل ما از وضعیت کنونی چیز دیگری باشد، آن وقت باید به آسیب‌شناسی شکل کنونی برگزاری پیاده‌روی اربعین پرداخت و سپس بر پایه شناخت آسیبها، مطالعاتی جدید را برای پیدا کردن راه‌حل‌ها سامان داد. گمان نمی‌رود که کسی بر این باور باشد که وضعیت کنونی برگزاری اربعین از هر نظر در مطلوب‌ترین وضعیت ممکن قرار دارد؛ چرا که ما همواره شاهد انبوهی از مشکلات خرد و کلان در ایام برگزاری پیاده‌روی اربعین از سطح رفتارهای زائران مانند رها کردن زباله در خیابانهای کربلا گرفته تا سیاست‌گذاری‌ها مانند ضعف در سیاست رسانه‌ای هستیم. البته پاره‌ای نقدهای ناهمدلانه در مخالفت با اصل برگزاری این مناسک وجود دارد، که موضوع بحث بنده نیست، هر چند این نقدهای ناهمدلانه را هم باید شنید و منصفانه به آنها پاسخ گفت، بلکه بحث حقیر این است که حتی در یک نگاه همدلانه با این پدیده عظیم، هم وجود پاره‌ای مشکلات قابل انکار نیست.

ویژگیهای یک پیاده‌روی خوب اربعینی

وقتی می‌توانیم از یک پیاده‌روی خوب اربعینی سخن بگوییم که شاهد باشیم این مراسم پرشکوه به گونه‌ای برگزار می‌شود که بخش قابل توجهی از ویژگی‌هایی که تا کنون از سوی اندیشمندان برشمرده شده است، در آن به چشم می‌آید؛ ویژگی‌هایی مانند مانند بازتاب دادن استمرار پیام حق‌طلبی نهضت عاشورا با همه پشتوانه‌ها و پیامدهای معرفتی آن، متأثر بودن از یک نگاه کلان جهانی و رویکرد تمدنی، هویت‌بخشی و حیات‌بخشی، پای‌بندی کامل به مفهوم و لوازم انسجام‌آفرینی، غلبه نداشتن وجه مناسکی بر وجه فقاهتی و تشیع معرفتی، فعلیت یافتن ظرفیتهای آن در عرصه سیاست و تربیت و ژرفابخشیدن به معنویت و معرفت و عقلانیت و دیگر عرصه‌ها.

مطالعات هنجاری اربعین

با توجه به فاصله وضعیت کنونی پیاده‌روی اربعین با وضعیت مطلوب، و با توجه به آن چه در باره مطالعات کنونی اربعین گفته شد، اکنون می‌توان گفت مطالعات کنونی ناظر به وضع موجود است و ما اکنون نیازمند مطالعاتی برای ایجاد یک وضعیت جدید هستیم، مطالعات کنونی دارای خروجی‌هایی در قالب گزاره‌های خبری در بردارنده هست و نیست‌هاست و ما اکنون نیازمند مطالعاتی با خروجی‌های انشائی و در بردارنده بایدها و نبایدها هستیم. مطالعات کنونی ناظر به گذشته و حال است و فعالیتها را گزارش می‌کند و ما اکنون نیازمند مطالعاتی ناظر به آینده و تعیین‌کننده وظایف توده‌ها و نخبگان هستیم. مطالعات کنونی به ما می‌گوید ما چه می‌کنیم و ما اکنون نیازمند مطالعاتی هستیم که به ما بگوید چه باید بکنیم و در یک عبارت کلی مطالعات کنونی وصفی است و ما اکنون نیازمند مطالعات هنجاری هستیم.

پیشنهاد  یک الگو برای مطالعات هنجاری اربعین

یافتن یک روش و یا الگو برای دسته‌بندی و سامان‌دهی مطالعات و پژوهشهای هنجاری اربعین در گروی روش دسته‌بندی مشکلات و کاستی‌هاست. در بین الگوهای مختلفی که برای این منظور وجود دارد، یک روش چهار لایه‌ای به نام روش کوه یخ Iceberg وجود دارد که پیش‌فرض آن این است که مشکلات موجود در یک محیط سازمانی یا اجتماعی مانند دماغه یک کوه یخی هستند که لایه‌های عمیق‌تر و گسترده‌تری از آن چه به چشم می‌آید دارند و مجموعه مشکلات و ریشه‌های آن را می‌توان در چهار سطح لایه‌بندی کرد: رویدادها Events، روندها و الگوها Patterns and Trends، ساختارها Structures، الگوهای ذهنی Mental Models.

از این الگو می‌توان برای دسته‌بندی لایه‌های کاستی‌های کنونی در پیاده‌روی اربعین بهره برد و متناسب با آن دسته‌ای از مطالعات هنجاری را پیشنهاد کرد. بر پایه این الگو پس از شناخت مشکلات؛ برای حل آنها ابتدا باید الگوهای ذهنی را  اصلاح کرد، سپس بر پایه آن به اصلاح ساختارها پرداخت و در گام بعد روندها و الگوها را بهبود بخشید تا سرانجام بتوان با بهره بردن از ظرفیت فراهم‌آمده به اصلاح رویدادها پرداخت.

بحثهای تفصیلی در این باره را باید در فرصتی دیگر پی گرفت. در اینجا تنها به تذکر این نکته بسنده می‌شود که الگوهای ذهنی ما در باره اربعین متأثر از دو مؤلفه شکل می‌گیرد، یکی چیستی این پدیده اجتماعی و دیگری آموزه‌های دینی در باره چگونگی آن. اگر اربعین را از نظر اجتماعی یک منسک اجتماعی دینی Religious Social Rituals بدانیم، باید به لوازم آن در مراحل بعدی این الگو پای‌بند باشیم. در زمینه آموزه‌های دینی هم تعابیری که در زیارت‌نامه‌ها در باره امام حسین علیه السلام و قیام آن حضرت آمده است، می‌تواند الگوی ذهنی ما را در باره چگونگی پیاده‌روی اربعین شکل دهد، تعابیری مانند: «اشهد أنک …. لِیَسْتَنْقِذَ عِبادَکَ مِنَ الْجَهالَهِ وَحَیْرَهِ الضَّلالَهِ» و یا «أَشْهَدُ أَنَّکَ قُتِلْتَ وَ لَمْ تَمُتْ بَلْ بِرَجَاءِ حَیَاتِکَ حَیِیَتْ قُلُوبُ شِیعَتِکَ وَ بِضِیَاءِ نُورِکَ اهْتَدَى الطَّالِبُونَ إِلَیْکَ‏». همان گونه که ذکر شد سازگار با این الگوی ذهنی، باید ساختارهایی از شورای عالی سیاست‌گذاری اربعین گرفته تا خبرگزاری اربعین و تا ستادهای اجرایی پیشنهاد کرد و سپس به سراغ اصلاح روندها و سرانجام اقدامات جزئی رفت.

سخن آخر

با توجه به آن چه گذشت و با توجه به وظیفه همه ما برای کمک به برگزاری هر چه بهتر و باشکوه‌تر و سودمندتر اربعین، گذار از مطالعات وصفی به  مطالعات و پژوهشهای هنجاری امری گریزناگزیر است و زیبنده است مراکز و استادان اربعین‌پژوه زمینه پرداختن به این نوع مطالعات و پژوهشها را چه در زمینه فکری و چه در زمینه اجتماعی و اجرایی فراهم آورند.