پیشینه طولانی و جایگاه بلندمدت مطالعات اخلاقی در تاریخ بشر و در هم آمیختگی آموزه های دینی و اخلاقی، سبب شده كه اخلاق همواره به عنوان یكی از اركان مباحث نظری و رفتاری دین اسلام مورد توجه قرار گیرد. بخش مهمی از میراث اخلاقی مسلمانان كه از سه سرچشمه میراث وحیانی، ایرانی و یونانی نشات گرفته است، به گونه ای مستقیم یا غیرمستقیم به مهم ترین اجزای یك فرایند ارتباطی، یعنی تولید، توزیع و دریافت پیام پیوند خورده است. بررسی تجربه تاریخی مسلمانان نیز از به هم پیوستگی اخلاق و نظام ارتباطی و جنبه قدسی بودن آن حكایت می كند.

    از سوی دیگر، بررسی مسائل اخلاقی مورد توجه در فضاهای مجازی در سطح خرد و كلان، نشان می دهد كه بخش عمده این مسائل نیز با همان اجزای اصلی یك فرایند ارتباطی، یعنی تولید پیام، انتقال و توزیع پیام و دریافت پیام مرتبط است. با توجه به یكسانی نسبی مباحث اخلاقی در میراث اسلامی و در فضای نوین اطلاعاتی، به نظر می رسد می توان با تعریف مجدد میراث اخلاقی دوره اسلامی متناسب با نیازهای نوشونده در محیط های مجازی، به گونه ای مؤثرتر برای گشودن گره های موجود كوشید. در این مسیر، به ویژه باید به تفاوت های ماهوی نگاه مسلمانان به اخلاق كه آن را حالت و ملكه ای نفسانی و درونی می دانند، با نگاه جدیدی كه اخلاق را امری رفتاری و در نتیجه بیرونی می دانند، توجه كرد. مطالعات اخلاقی از دیرباز بخشی قابل توجه از فعالیت های علمی اندیشمندان را به خود اختصاص داده و آموزه های اخلاقی نیز همواره در پیوندی عمیق با آموزه های دینی بوده و بخشی مهم از آن را تشكیل داده است. در دین اسلام نیز همسان دیگر ادیان، اخلاق دارای جایگاهی بلند است. در ساخت دین اسلامی نیز موضوع علم اخلاق چه در ساخت قدسی این دین و چه در ساحت عرفی آن، همواره منزلتی بالا داشته است. مراد از رویكرد اسلامی در این مقاله نیز بررسی مساله اخلاق در پهنه اندیشه و فرهنگ اسلامی است و باریك بینی های معرفتی مربوط به مفهوم و چیستی اسلامی بودن در این جا مورد نظر نیست. برای بررسی جایگاه اخلاق در اندیشه اسلامی و مستند به متون اصلی و اولیه این دین، شاید سخن پیامبر خدا(ص) بسنده باشد كه فرمودند: «إنما بعثت لاتمم مكارم الاخلاق»؛ (۲) همانا برانگیخته شدم تا مكارم اخلاق را به پایان ببرم.

    اگر نگاهی به محتوای آموزه های دین اسلام نیز افكنده شود، این نكته شایسته توجه است كه در یك تقسیم بندی سنتی، اندیشمندان مسلمان محتوای این دین را به سه بخش عمده تقسیم كرده اند: كلام، فقه و اخلاق. در این تقسیم بندی، مراد از كلام، آموزه های هستی شناختی مربوط به هست و نیست ها است و مقصود از فقه آموزه هایی است معطوف به بایدها و نبایدهای رفتاری.

    اخلاق در این میان، دربردارنده آموزه هایی است كه رشد معنوی و درونی پیروان این دین را عهده دار است. گرچه به نظر می رسد با مبنای تقسیم كردن آموزه های دینی به دو ساحت نظری و عملی و یا اندیشه ای و رفتاری و یا آموزه های معرفتی و آموزه های هنجاری، اخلاق را هم باید در این دو بخش گنجاند و نمی توان آن را بخشی جدا و مستقل از این دو شمرد؛ زیرا آموزه های اخلاقی نیز یا به مباحث نظری پیوند می خورد كه در همان بخش اول می گنجد و یا ناظر به رفتارها است كه قابل درج در بخش رفتاری است. البته مراد از این رفتار تنها اقداماتی نیست كه با اعضا و جوارح صورت گیرد؛ بلكه رفتارهایی كه در اصطلاح رفتارهای ثبوتی خوانده می‌شود نیز در این تعریف عام رفتار قرار می‌گیرند. در این نگاه، داشتن خلوص نیت و خیرخواه بودن هم یك رفتار به شمار می آید. دفاع از تقسیم بندی سنتی، بر اساس تفاوت روش شناختی این سه حوزه (۳) درست به نظر نمی رسد؛ زیرا هیچ یك از اندیشمندان مسلمان به این نكته اشاره نكرده اند و بلكه به صراحت این تقسیم بندی را بر اساس محتوا دانسته اند.

    سرچشمه های میراث اخلاقی در دوره اسلامی

    ۱٫ سرچشمه وحیانی: بی‌تردید، اصلی‌ترین و مهم‌ترین سرچشمه اخلاق در دوره اسلامی را باید در آموزه های مستقیم وحیانی كه در قرآن منعكس است، جستجو كرد. بخشی قابل توجه از آیات قرآن و میراث به یادگار مانده از سوی پیامبر خدا(ص) معطوف به مباحث اخلاقی است.

    ۲٫ میراث ایرانی: اخلاق در دوره اسلامی از میراث ایرانی نیز تاثیر پذیرفت. میراث ایرانی كه در قالب اندرزنامه های حكومتی و مجموعه های ادبی مانند كلیله و دمنه و سخنان حكیمانه به میان مسلمانان راه یافت، سرآغاز شكل گرفتن بخشی از میراث اخلاقی شد كه در بسیاری از موارد قالب های پیشین خود را نیز حفظ كرد و موجب پیدایش مجموعه های ادبی و رسائل و منشآت و شیوه نامه های حكومتی با رویكرد اخلاقی و نیز طرفه هایی ادبی شد كه اغلب از سوی كاتبان به كار گرفته می شد.

    ۳٫ میراث یونانی: میراث اخلاقی دوره اسلامی به ویژه در مباحث نظری و شیوه ها و معیارهای تقسیم بندی و حتی مبانی انسان شناختی از میراث یونانی به خصوص دیدگاه های ارسطو تاثیر پذیرفت.

    نگاهی به این میراث اخلاقی، به وضوح نشان می دهد كه بخش قابل توجهی از این آموزه ها به گونه ای مستقیم یا غیر مستقیم به فرایند تولید، توزیع و دریافت پیام ارتباط پیدا می كند. اگر در تعریفی ساده، ارتباطات را فرایند تولید، توزیع و دریافت پیام بدانیم، می توانیم بخش قابل توجهی از میراث اخلاقی دوره اسلامی را آموز هایی مرتبط با ارتباطات وصف كنیم. در نگاهی كلی، مفهوم عمومی «حق الناس» در بردارنده مجموعه وظایف اخلاقی مربوط به روابط اجتماعی است كه بر اساس آن حقوق مردم در جنبه های مختلف از جمله حقوق آن ها برای تولید و انتقال پیام و دریافت آن از سوی آحاد جامعه اسلامی محترم شمرده می شود. حق الناس حقوق شناخته شده برای مردم از سوی خداوند است كه بر اساس مبانی اسلامی مقدم بر حق الله است. ولی افزون بر این مفهوم عمومی، بخش هایی دیگر از مباحث اخلاقی دوره اسلامی به صورت مستقیم مربوط به فرایند تولید و توزیع و دریافت پیام است. مباحث مربوط به شیوه های استفاده درست از زبان و آفات زبانی، مباحثی به صراحت ارتباطی به حساب می آیند؛ به عنوان نمونه، مباحث مربوط به دروغ نگفتن، پرهیز از تهمت، اجتناب از غیبت، راستگویی، زخم زبان نزدن، نبردن آبروی مؤمن، رازداری، پرهیز از سخن چینی، دشنام ندادن، بدگویی نكردن، خوب گوش دادن به سخن طرف گفتگو، دوری جستن از سخریه، پرهیز از مزاح بی جا، پرهیز از جدال و سخنان بیهوده بر زبان نیاوردن، مضمون هایی به صراحت ارتباطی هستند.

    بررسی تجربه تاریخی مسلمانان نیز كه شان و منزلت آن به مثابه یكی از راه های شناخت اسلام هنوز به خوبی شناخته شده نیست، نشان دهنده در هم آمیختگی اخلاق و ارتباطات در پهنه تمدن اسلامی است. آنچه به عنوان شاهدی در این زمینه قابل ذكر است، غیر از نمونه هایی خرد، تقدس مؤلفه ها و ابزارهای تولید پیام در دوره اسلامی است. منبر، مسجد، حلقه، مجلس و كرسی موعظه و آموزش دین و حتی مبلغان دینی، به عنوان اصلی ترین كنش گران ارتباطی برای انتقال پیام، همواره از تقدس برخوردار بوده اند و این تقدس، بالاترین درجه همراهی و توام بودن اخلاق و ارتباطات در دوره اسلامی است. اغلب ابزارها و روش های ارتباطی در پیشینه تمدن اسلامی، جوهره قدسی و اخلاقی داشته اند. این نوشتار، مختصر مجالی برای ذكر نمونه های تاریخی نیست؛ ولی مراجعه به منابع تاریخ اسلامی به آسانی صحت این ادعا را ثابت می كند.

    داوری مؤلفان كتاب های اخلاقی درباره جایگاه زبان به عنوان اصلی ترین ابزار انتقال پیام، در منظومه مباحث اخلاقی تاییدی دیگر در این زمینه به حساب می آید. بی تردید، كتاب احیاء علوم الدین (احیاء العلوم) امام محمد غزالی (۵۰۴ ق) مهم ترین و مؤثرترین كتاب اخلاقی است كه در تمام دوران اسلامی تدوین شده است.

    اهمیت این كتاب نوشته شده از سوی یك عالم شافعی مذهب كه در اواخر قرن پنجم و سال های نخستین قرن ششم هجری می زیسته، بدان پایه بود كه دانشمند و نویسنده بزرگ شیعی مذهب، یعنی ملا محسن فیض كاشانی (۱۰۹۰ ق) كتاب ماندگار المحجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء را بر مدار آن سامان داد و با افزودن روایات منقول از ائمه اطهار(ع)، ویرایشی نو از آن را تالیف كرد. كتاب جامع السعادات نوشته ملا محمد مهدی نراقی نیز در حقیقت تلخیصی از المحجه البیضاء است و كتاب فارسی معراج السعاده تالیف ملا احمد نراقی (۱۲۴۵ ق) نیز مبتنی بر ساختار جامع السعادات و تلخیص و ترجمه ای از آن به همراه ابیات شعری و گاه حكایاتی است كه به آن افزوده شده است. بنابراین، می توان كتاب معراج السعاده را عصاره بخش اعظم نوشته های اخلاقی دوره اسلامی شمرد. ملا احمد نراقی در بخشی از این كتاب چنین نوشته است:

    «بدان كه بسیاری از آفات مذكوره در این مقام و در سابق برین از غیبت و بهتان و دروغ شماتت و سخریت و جدال و مراء و مزاح و تكلم بما لا یعنی و فحش و غیر این ها، از مفاسد زبان است و ضرر این عضو بیشتر از ضرر سایر اعضاء است و آفات آن افزون تر از آفات سایر جوارح است و مفاسد این عضو اگرچه از معاصی ظاهره است كه شان علم اخلاق گفتگوی از آن ها نیست، و لیكن هر یك از این ها منجر به اخلاق رذیله و ملكات فاسده می گردد و وجه رسوخ ملكات و اخلاق در نفس به واسطه تكرار اعمال و افعال است. پس طالب معانی اخلاق را لازم است كه محافظت نفس و اعضاء هر دو را بنماید و چنان كه مذكور شد، عمده اعضایی كه مصدر افعال ذمیمه است كه مؤدی به الخاق رذیله است، زبان است و آن بهترین آلات شیطان است در گمراه كردن بنی نوع انسان؛ چه این عضوی است فسیح المیدان و وسیع الجولان، مال آن بی حد و نهایت و استعمال آن در غایت سهولت و سركشی آن از سایر اعضاء بیشتر است.» (ص ۴۴۸)

    این سخن به صورتی آشكار میزان پیوند مباحث اخلاقی در نوشته های مسلمانان را با مساله تولید و انتقال پیام آشكار می سازد. از سوی دیگر، كاملاً روشن است كه بخش اصلی مباحث اخلاقی مورد توجه در فضای مجازی، به شكلی مستقیم یا غیر مستقیم مربوط به فرایند تولید و توزیع و دریافت پیام است.

    مسائل اخلاقی فناوری اطلاعات و جامعه اطلاعاتی

    ۱٫ دشواری های جامعه فراصنعتی؛

    ۲٫ رابطه میان كشورهای فقیر و غنی اطلاعاتی؛

    ۳٫ مشكلات جریان آزاد اطلاعات؛

    ۴٫ حریم خلوت فردی و رسانه ها؛ (۴) یعنی دنیای جدید گرچه كه یك نوع توجه به انزوا و زمینه آن را فراهم می كند، اما در عین حال حریم خلوت فردی را هم از بین می برد و رسانه ها این حریم را می شكنند.

    در سطح خرد مسائل اخلاق و فناوری اطلاعات و جامعه اطلاعاتی، مسائلی بیان شده است كه مربوط به گروه های سه گانه تولید كنندگان اطلاعات، توزیع كنندگان اطلاعات و استفاده كنندگان از اطلاعات می باشد. در این زمینه، دیدگاه های مختلفی وجود دارد.

    برخی صاحب نظران مسائل خرد را شامل این محورها می دانند: مشكلات دستیابی به اطلاعات، ایمنی اطلاعات، مبانی اخلاقی حرفه ای از جمله مبانی اخلاق پژوهش، تدریس و كار و كردار اطلاع رسانی، مسائل حق مؤلف و مانند آن.

    در فهرستی كه از انجمن اطلاع رسانان آمریكا در سال ۱۹۸۴ م. منتشر شده، این محورها به عنوان مسائل خرد اخلاقی برشمرده شده است: سبكبار كردن اطلاعات، حریم خلوت (باز كردن عمدی و یا غیرعمدی بایگانی ها/ داده ها)، حق مؤلف، قیمت گذاری (رقابتی و تجاری)، تبهكاری رایانه ای، امنیت (حفظ رمز واژه ها و برگه های شناسایی و مانند آن)، آزادی، مسیرها و وضعیت های شغلی، جریان فرامرزی داده ها بخش خصوصی / دولتی (وجوه پرداختنی، كالاهای رایگان، كمك های پنهانی دولت)، روابط مشتریان، روابط كارفرمایان و كارمندان، پنهان كردن یا تحریف اطلاعات.(۵)

    با توجه به یكسانی نسبی مباحث اخلاقی جامعه اطلاعاتی جدید یا بخشی قابل توجه از میراث اخلاقی دوره اسلامی به نظر می رسد كه از آن میراث كهن برای حل مشكلات جدید می توان بهره جست؛ زیرا چنین می نماید كه تحولی ماهوی درباره مسائل اخلاقی مربوط به ارتباطات در محیط مجازی نسبت به محیط واقعی اتفاق نیفتاده است. البته در كنار یكسانی نسبی مسائل، نوع نگاه به اخلاق و چیستی آن در نگاه سنتی مسلمانان با نگاه جدید كه خاستگاهی غربی دارد، تفاوت ماهوی دارد. در نگاه جدید، اخلاق پدیده ای معطوف به رفتارهای انسانی تعریف شده است، ولی در نگاه سنتی مسلمانان اخلاق ملكه ای نفسانی است. در نگاه جدید ضمانت اجرایی آموزه های اخلاقی، قانون است و در نتیجه، مرزی روشن و قابل تفكیك بین اخلاق از یك سو و حقوق و قانون از سوی دیگر، وجود ندارد؛ اما در نگاه مسلمانان ضمانت اجرایی اخلاق امری فراتر و استوارتر از الزامات قانونی، یعنی تعهد درونی انسان ها است.

    در نگاه جدید، رعایت اخلاق وقتی معنا پیدا می كند كه فرد در معرض نگاه و داوری دیگران باشد؛ ولی در نگاه سنتی مسلمانان، فرد به پایه ای از رشد می رسد كه خواه در معرض نگاه دیگران باشد یا نباشد، بر اساس یك بصیرت درونی و التزام قلبی، خود را مقید به رعایت آن می داند. بر اساس نگاه جدید راه ارتقای اخلاق در جامعه، تقویت راهكارهای قانونی و حقوقی و مقررات و ساز و كارهای نظارتی است؛ ولی بر اساس نگاه سنتی، راه ارتقای اخلاق تكیه بر تربیت درونی شهروندان و تقویت ساز و كارهای تربیتی در جامعه است.

    به نظر می رسد با بازشناسی اندیشه میراث اخلاقی دوره اسلامی و بازآفرینی آن متناسب با نیازهای نوشونده و نیز بازخوانی تجربه تاریخی موفق همراه ساختن اخلاق و نظام ارتباطی، می توان به گونه ای مؤثرتر از آن برای اخلاقی كردن محیط های مجازی بهره جست و مشروط به فراهم آمدن زمینه های فكری و سخت افزاری و نرم افزاری، ارائه الگویی نو و كارآمد را برای چگونگی تعامل فناوری اطلاعات و اخلاق و ایجاد نظام ارتباطی معطوف به اخلاق دین محور را در دستور كار قرار داد.

    پی نوشت ها:

    ۱٫ نوشتار حاضر، متن سخنرانی نگارنده است كه با همین عنوان در دومین همایش اخلاق و فناوری اطلاعات ارائه شده است.

    ۲٫ محمدی الریشهری، محمد، میزان الحكمه، ج ۳، قم: مكتب الاعلام الاسلامی، ۱۳۶۷ ش، ص ۱۴۹، ح ۵۰۵۸٫

    ۳٫ بدین سان كه آموزه های نظری (كلامی) را آموزه هایی بدانیم كه در آن ها از رویش برهان استفاده می شود و آموزه های رفتاری و عملی (فقهی) را آموزه هایی بدانیم كه در آن ها به صورت توام از روش نقلی استفاده می شود.

    ۴٫ آزاد، اسدالله، «لزوم پایبندی به اصول اخلاقی در اطلاع رسانی»، فصلنامه اطلاع رسانی، دوره ۱۶، ش ۱ و ۲٫

    ۵٫ همان.

****متن سخنرانی در دومین همایش اخلاق و فناوری اطلاعات؛تهران؛۱۳۸۵

بازنشر در فصلنامه‌ی ره‌آورد نور؛شماره ۴۳؛بهار ۱۳۸۸